De Jonge krijgt de schuld, maar hoe zit het met zijn ministerie?
Het ministerie van Volksgezondheid opereert in het oog van de storm en krijgt bakken kritiek. Over een ‘beleidsministerie’ en de prijs van een hyperefficiënt zorgsysteem.

Niels Klaassen 30-01-21, 11:00
8
2
Minister Hugo de Jonge (CDA) vangt als chef corona de politieke klappen op als het misgaat met mondkapjes, IC-bedden, testcapaciteit of vaccinatieschema’s. Maar wie achter hem kijkt, ziet een kolossaal ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) met ongeveer 5.000 medewerkers dat al bijna een jaar in crisisstand staat, waar de ene na de andere rigoureuze beslissing genomen wordt (patiënten spreiden met hulp van het leger, mondkappen centraal inkopen) en waar zo nu en dan goed advies bruut in de wind geslagen wordt.


CoronaMelder: leuk voor erbij, maar zeker geen wondermiddel
En dat laatste wekt ergernis. Neem de vaccinatiecampagne. Een megaklus natuurlijk, maar niet een die je niet aan zag komen. Dus had alles veel soepeler moeten lopen, zouden plan A, B, C en D in de zomer klaar moeten zijn en hadden we niet verrast mogen worden door een diepvriesprobleem rond de Pfizer-prik of een afwijkend advies van de Gezondheidsraad, zegt viroloog Ab Osterhaus. ,,Je ziet het deze hele crisis: de what if- en worst case-scenario’s worden niet uitgewerkt. Als je weet hoe lastig het maken van een effectief vaccin is, dan weet je ook dat je niet op één paard moet wedden, zoals gebeurd lijkt met AstraZeneca.”

De prikcampag­ne tegen de Mexicaanse Griep liep soepel: binnen een aantal maanden konden miljoenen mensen gevacci­neerd worden

Osterhaus werkte rond de Mexicaanse Griep in 2009 nauw samen met de overheid. Destijds liep de prikcampagne soepel, binnen een aantal maanden konden miljoenen mensen gevaccineerd worden. VWS was toen zo slim om Defensie om hulp te vragen, zegt Osterhaus: ,,Daarna kwam er kritiek over te veel en te dure vaccins. Gevolg na zo’n ervaring is dat mensen bij een volgende virusuitbraak denken: het zal zo’n vaart niet lopen.”

Ab Osterhaus.
Ab Osterhaus. © Koen Verheijden
Dat deed het dus wel. Maar ditmaal kan VWS het wel af zonder Defensie, was dit najaar de boodschap die velen verbaasde. Al benadrukt het ministerie nu dat het anders ligt (zie kader onderaan). Maar sneller delegeren, eerder schakelen, advies overnemen: het is kritiek die breder klinkt op het ‘beleidsministerie’ dat vooral regels en kaders produceert, maar niet over uitvoering gaat, geen dokters in dienst heeft, niet zelf ziekenhuizen financiert. Voorzitter van de IC-artsen Diederik Gommers merkt dat het departement een omslag moest maken: ,,Ze waren eerst van grote plannen maken, de tijd nemen, omvangrijke strategieën ontwikkelen. Nu keek iedereen naar hen, moesten ze snel schakelen, waren ze in de lead.”

Pandemie
Inmiddels is ‘de poot infectieziektebestrijding’ natuurlijk belangrijk, ,,maar dat was altijd een relatief klein onderdeel van het ministerie”, weet Roel Bekker, die als secretaris-generaal tien jaar lang de hoogste ambtenaar bij Volksgezondheid (1997-2008) was. ,,In mijn tijd hebben we de hele opzet voor de aanpak van een pandemie drastisch aangepast, dat gebeurde na de Sars-uitbraak. Toen is ook het Centrum voor Infectieziektebestrijding opgericht.”

Al wordt de wendbaarheid van VWS bekritiseerd. Zo duurde het weken tot beschermingsmiddelen landelijk werden ingekocht, ook werd er lang vastgehouden aan de kleinschalige laboratoria voor het testen en het Gezondheidsraad-advies (prik ouderen en zwakken eerst) werd na een intensieve artsenlobby deels terzijde geschoven. Dat is ‘niet handig’, zegt Bekker. ,,Zo’n advies kun je beter honderd procent uitvoeren.”

Voormalig hoofdinspecteur van de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd Wim Schellekens (lid van het kritische Red Team) vindt ook dat het ministerie eerder had moeten delegeren: ,,Had een regeringscommissaris aangewezen voor het testen en BCO, een type Dick Berlijn, de oud-commandant der strijdkrachten. Maak hem verantwoordelijk, besteed het uit. Net als bij de vaccinaties.” Zeker nu Nederland in de verkeerde lijstjes (mede) aanvoert – laagste vaccinatiegraad, strengste lockdown – en vorig voorjaar ook al niet uitblonk met testen en IC-capaciteit is de behoefte groot om eens ‘een wedstrijd te winnen’.


Maar of dat gaat lukken als het ministerie rigoureus op de schop gaat en VWS werkelijk alle zorgmacht naar zich toetrekt? Bekker denkt van niet: ,,Ik had veel contact met landen waar ze echt staatszorg hebben, dat was een en al ellende hoor. Neem de National Health Service in het Verenigd Koninkrijk. Je krijgt passiviteit bij zorgverleners, die gaan zitten wachten op dikke beleidscirculaires uit Londen. Bedenk wel: het is goed als IC-artsen als Gommers zelf vooraan staan. Als je IC’s voortaan centraal gaat regelen, maak je er weer een extra bestuurslaag van.” De oud-SG denkt daarom ook niet dat er revolutionaire stelselwijzingen volgen na de crisis: ,,Er zit weinig rek in onze gezondheidszorg, er is weinig overtollige ruimte. Dat zal ongetwijfeld meer worden, zeker op de IC's. Maar het ministerie is geen ziekenhuis, en dat is maar goed ook.”