Het is wat als een hoogleraar bestuurskunde besluit níet te gaan stemmen. Volgens Michiel de Vries vormt de provincie een overbodige bestuurslaag waarin de partijen geen enkele kleur hebben. Waarom zou je dan het rode potlood pakken? De aftrap van een debat.
Voor de kandidaten die de komende maanden een van de 625 zetels in de Provinciale Staten willen bevechten, is dit verhaal misschien wat minder opbeurend. Want hoogleraar Michiel de Vries van de Radbouduniversiteit in Nijmegen zegt eigenlijk: doe het niet. Ga wat nuttigs doen. “De provincie is niet meer dan een relikwie”, vindt De Vries.

Toch zijn er op 20 maart provinciale verkiezingen en mogen de nieuw gekozen Statenleden straks op hun beurt de nieuwe Eerste Kamer samenstellen. Dat is toch wél een belangrijk orgaan? “Natuurlijk”, zegt De Vries. “Maar voor de samenstelling van de Eerste Kamer hebben we de provincie helemaal niet nodig. Dat zou namelijk ook heel goed vanuit de gemeenten kunnen gebeuren.”

Duaal systeem
Het is de crux in De Vries’ betoog: die gemeenten zijn zo groot en machtig geworden, dat het Rijk en de gemeenten het heel goed samen af kunnen in een duaal systeem. De provincie zit er als derde bestuurslaag nog tussen, maar bevindt zich in een soort verstervingsproces met steeds minder taken en bevoegdheden. De vraag is alleen: wie trekt de stekker eruit?

Dat was natuurlijk ooit anders, met de ‘Republiek van de zeven provinciën’ die een fundament onder de Nederlandse democratie legde. De Eerste Kamer, toen de énige Kamer, werd bezet door directe vertegenwoordigers uit de provincies. In feite bestuurden zij Nederland. “Maar we leven niet meer in 1579”, zegt De Vries. En de provincie mag in verband met de historische waarde wat hem betreft een bestuurlijk monument genoemd worden, maar in 2019 heeft ze haar functie verloren.

Napoleon
“Onder Napoleon waren er in Nederland nog 2000 gemeenten. Je kunt zeggen dat in de moderne tijd elk decennium daar 10 procent vanaf is gegaan.” Nederland heeft door herindelingen nu nog maar 355 gemeenten, en het idee is om naar 175 gemeenten te gaan. ”Je kunt dus vaststellen dat de omvang van gemeenten enorm is toegenomen, en dat geldt ook voor de bestuurskracht en de begroting.

“Kleine gemeenten die bij ingewikkelde zaken de hulp van de provincie nodig hebben, zijn amper meer te vinden. Het is nu andersom. Veel gemeenten zijn inmiddels machtiger dan de provincie. Amsterdam is qua bestuurskracht en begroting vele malen groter dan de provincie Noord-Holland, Rotterdam dan Zuid-Holland.” Dat geldt volgens De Vries des te meer als steden gaan samenwerken in stadsregio’s. De provincie heeft dan helemaal het nakijken.

Afkalving
Dat vertaalt zich in de afkalving van taken. Het Rijk heeft de afgelopen jaren steeds meer taken bij de provincie weggehaald – zoals de jeugdzorg en in kader van de decentralisaties meer taken naar de gemeenten toegeschoven. De provincies werden opgescheept met de lichte portefeuilles als ‘ambulancezorg’ en ‘natuur’.

De Vries (hij woont in Ede) heeft de afgelopen jaren eens bijgehouden waar de Provinciale Staten in Gelderland zich mee bezighielden (zie grafiek). “De facto gaat het alleen nog maar om milieu, natuur en de inrichting van het buitengebied. En een beetje economisch ontwikkeling. Niet te vergeten: ook érg over de interne provinciale organisatie. Dat zijn allemaal technische onderwerpen. De vraag is dan: zijn die een derde laag in het openbaar bestuur waard? Ik zeg: nee. Want zulke zaken kunnen ook door een agentschap worden uitgevoerd. Verdeel de overige onderwerpen tussen Rijk en gemeenten, en klaar ben je.”

Wegennetwerk
Hetzelfde geldt wat De Vries betreft voor het provinciale wegennetwerk. “Ik woonde ooit in een dorp waarin een stukje provinciale weg lag. Dat was alleen maar ingewikkeld als er onderhoud moest plaatsvinden. Ik zou zeggen, maak een onderverdeling in lokale en rijkswegen. De spoorwegen worden toch ook niet provinciaal georganiseerd?”

Provincies hebben volgens hem niet alleen weinig taken, over die geringe workflow is er daarnaast amper politiek debat. Dat maakt volgens hem het stemmen bij Provinciale Statenverkiezingen zo moeilijk. De Vries vindt bijvoorbeeld het milieu een belangrijk thema. “Op dat terrein spreekt alleen de Partij voor de Dieren op provinciaal niveau zich nadrukkelijk uit. Alle andere partijen lijken op elkaar, ook als het om landbouw gaat, of erfgoed: ik zie de verschillen niet. En dan moet ik mijn democratisch recht gebruiken, zeggen ze. Daar hebben onze voorouders voor gevochten. Maar er moet wel iets te kiezen zijn.”

Electoraat
Wat daarbij ook niet helpt is dat de provinciale bestuurders en politici tijdens hun termijn van vier jaar amper contact hebben met hun electoraat. Terwijl op gemeentelijk niveau de bestuurlijke vernieuwing een hot issue is en burgers op allerlei manier mogen ‘meedoen’, overleggen gedeputeerden vooral met bedrijven en maatschappelijk organisaties.

“Ze hebben eenvoudigweg niets te bespreken omdat ze denken dat ze de burger in deze positie niet nodig hebben”, aldus De Vries. “Ik zie ze niet, ik hoor ze niet, en weet niet wat ze doen. Waarmee ik overigens niet wil zeggen dat zij slechte bestuurders zijn, wel dat hun bestuurslaag overbodig is.”

Ga daarom over naar een duaal systeem, aldus De Vries, wat een veel efficiënter alternatief is en ook goedkoper. Hij heeft uitgerekend dat 3 procent van de publieke uitgaven naar de provincies gaat. Dat lijkt niet veel, maar dat is toch 8 miljard euro. De helft daarvan kan volgens hem worden bespaard als de bestuurslaag wordt weggesneden.

Erg rijk
“Provincies zijn erg rijk, terwijl gemeenten soms niet weten hoe ze de eindjes aan elkaar moeten knopen. De provincies bezitten meer dan 13 miljard euro die ze hebben overgehouden aan de verkoop van de elektriciteitscentrales. Daar gebeurt weinig mee.

“Ik ken ook provincies die 30 procent van hun budget niet uitgeven. Ze weten gewoon niet waaraan. En dan geven ze wel subsidie aan een huifkartocht voor allochtone vrouwen. Heel sympathiek hoor, dat meen ik. Maar daar heb je toch geen provincie voor?”

Dus een duaal systeem, met 200 gemeenten. “Desnoods maak je van de provincie Friesland één gemeente, en van Groningen ook. Met 600.000 inwoners hebben zij een perfecte schaal.”

Vanuit die gemeenten kan dan een nieuwe Senaat worden gekozen, zodat via deze regionale vertegenwoordiging de lijnen tussen lokaal en landelijk steviger worden.

Rationeel debat
Een rationeel debat over de afschaffing van de provincie is in Nederland nauwelijks mogelijk, zegt De Vries. Vaak wordt de ‘identiteitskaart’ gespeeld, ten onrechte vindt hij “want ik ben zelf Fries en heb geen gedeputeerde nodig om mij Fries te voelen”.

Belangrijker reden voor het taboe op de opheffing is dat de politieke partijen in de Tweede en Eerste Kamer directe banden hebben met de partijen in de Provinciale Staten. “Ze oordelen over directe collega’s. Daarbij is de baan van gedeputeerde of Commissaris van de koning vaak een mooie afsluiting van een politieke carrière, dus waarom zou je die bestuurslaag afschaffen?”

Versterving
Dat wil niet zeggen dat er niets gebeurd. Stilzwijgend wordt de provincie uitgekleed, steeds gaat er een laagje af, een taakje hier, een geldpotje daar. Een vorm van versterving. “Ik durf te zeggen dat de provincie al is verdwenen.”

Toch worden alle politieke trucs uit de kast gehaald om te voorkomen dat die monumentale bestuurslaag definitief verdwijnt. Een enkeling, zegt De Vries, als alle argumenten zijn gebruikt, verwijst in de verdediging van de provincie naar de Grondwet, waarin de provincie is verankerd. “Maar daarin staat ook dat ze bij wet kunnen worden opgeheven. Zo sterk is dat argument dus niet.”

Provincie: Harsco had twee jaar geen vergunning voor verwerken restproduct Tata Steel
De provincie Noord Holland heeft maandag in een vergadering van de Provinciale Staten erkend dat het bedrijf Harsco op het terrein van Tata Steel vanaf 2014 twee jaar lang zonder vergunning restproducten uit de Hoogovens heeft verwerkt. Bij deze illegale verwerking ontstonden de afgelopen jaren met regelmaat stofexplosies, die omliggende dorpen als Wijk aan Zee bedekken met een zwart, glimmend laagje grafiet.


Wijk aan zee met Tata Steel op de achtergrond. Beeld Sébastien van Malleghem
Tata Steel ontkende zaterdag na berichtgeving hierover in de Volkskrant dat er gewerkt was zonder de juiste omgevingsvergunning. Er was volgens het bedrijf altijd in overleg met de Omgevingsdienst gewerkt, de instantie die namens de provincie het bedrijf controleert. Maar verantwoordelijk gedeputeerde Adnan Tekin zei maandag dat het bedrijf Harsco in 2014 een nieuwe vergunning had aangevraagd voor de inmiddels omstreden werkwijze en die in 2016 kreeg. ‘Zonder dat wij het wisten hebben ze deze werkwijze wel ingevoerd. Wij wisten dat niet’, aldus Tekin.

De nieuwe werkwijze van Harsco was bedoeld om de stankoverlast voor de omgeving te verminderen, maar veroorzaakte vervolgens de stofregens. Harsco verwerkt zogeheten slak, een restproduct dat overblijft bij het maken van staal. Dit wordt in grote pannen gegoten. De slak werd eerst gekoeld gegoten, maar bij de nieuwe werkwijze wordt ze warm afgegoten, waarbij geregeld enorme stofwolken vrijkomen, onder meer met grafiet.