Oud-Kamerlid waarschuwt: ‘Onze democratie ontspoort door digitalisering’
KEES VERHOEVENDe politiek raakt oververhit, Facebook en Twitter hebben te veel macht en de overheid springt te makkelijk om met data van burgers. Digitalisering beukt keihard in op de democratie, vindt voormalig Tweede Kamerlid Kees Verhoeven. Hoe is het tij te keren? ‘Weer die smartphones uit het parlement’.

Johan Hardeman 28-02-23, 13:00 Laatste update: 28-02-23, 13:21
Het had helemaal mis kunnen gaan. Op 3 juli 2020 rond 06.00 uur ’s ochtends rijden Kees Verhoeven (D66) en Gert-Jan Segers (ChristenUnie) vanuit Den Haag terug naar hun woonplaats Amersfoort. Ze zijn doodmoe na een intens lange werkdag- en nacht vol moties, debatten en stemmingen. Het is de laatste dag voor het zomerreces, traditioneel zeer druk. Onderweg vallen bij Verhoeven zijn ogen even dicht en de auto zwenkt uit. Net op tijd weet hij bij te sturen en de wagen op de weg te houden. Crash voorkomen.


Het is een treffende anekdote in het boek De democratie crasht. Daarin beschrijft de Amersfoorter hoe de democratie kraakt onder invloed van digitale technologie. ,,Dat we tot diep in de nacht bezig waren, komt omdat net voor het reces iedereen nog even zijn punt wilde maken in de Tweede Kamer. Dat leidt niet tot betere besluitvorming, maar wel tot slapeloze nachten en een politiek die met de verkeerde dingen bezig is”, aldus de oud-politicus van D66 die tussen 2010 en 2021 in de Tweede Kamer zat.

Krachteloos instrument
In zijn boek beschrijft Verhoeven hoe in 1981 er nog maar 577 moties per jaar werden aangenomen, in 2022 ruim 5000. ,,Misschien wel 90 procent is overbodig, onzinnig of allang toegezegd. De grote aanjager hiervan zijn sociale media. Met een aangenomen motie kun je jezelf profileren op Twitter.” Het zwaarste middel, een motie van wantrouwen werd tussen 1981 en 2001 nog geen vijf keer ingezet. In de twintig jaar daarna ruim 80 keer. ,,Hiermee is het van een uitzonderlijk wapen tot krachteloos instrument verworden.”

Het voormalig D66-Kamerlid en één van de weinige digitale experts in de Tweede Kamer heeft ook een scherp oog voor de invloed van andere technologische invloeden. Zoals de verzamelwoede van data door overheden, de invloed van techreuzen zoals Google en Facebook en het gevaar van datalekken. Maar het meest in het oog springend is toch wel zijn pleidooi om de oververhitte politiek in rustiger vaarwater te brengen.

Waarom heeft digitalisering zo’n slechte invloed op onze politiek?
,,Digitale technologie is op zichzelf niet slecht, maar bij verkeerd gebruik gaat het mis. Er zijn drie systeemfouten in de politiek geslopen. Controledrift: er is oneindig veel data beschikbaar en er wordt steeds meer verzameld. Dat kan helemaal misgaan zoals bij de toeslagenaffaire. Scoringsdrift: politici willen zichzelf graag laten zien op sociale media en in nieuwsmedia, die altijd doorgaan. Dat gaat ten koste van het controleren van wetgeving. En tot slot: werkdrang. De laatste jaren zijn erg veel Kamerleden omgevallen met een burn-out. Er is veel sprake van slaaptekort en stress. Maar als je doodmoe bent, neem je geen goede besluiten. Ook politici crashen.”

Wat is er nodig om te voorkomen dat de politiek steeds verder oververhit raakt?
,,We zitten nu in een vicieuze cirkel en die moet ergens worden doorbroken. Ik denk dat het daarvoor nog niet te laat is. Maar er is wel een gedragsverandering nodig. Dat vraagt om meerdere maatregelen tegelijk. De meest concrete is het weren van smartphones uit de Tweede Kamer. Dat kan trouwens ook op lokaal niveau. Laat Amersfoort maar de eerste stad zijn waar men de smartphone uit de raadszaal weert. Partijen kunnen ook samen een maximaal aantal moties per jaar afspreken. Of afspreken met elkaar: we gaan niet meer na 22.00 uur ’s avonds vergaderen. Politici zullen ook meer tijd moeten nemen om zich te verdiepen in onderwerpen. Er is ook gedragsverandering nodig bij het kabinet, media, lobbyisten en kiezers. Kies vaker voor de inhoud.”


U was in uw tijd als Tweede Kamerlid met 27 duizend volgers op Twitter en de bijnaam Koning Nu.nl anders ook niet vies van scoringsdrift, toch?
,,Dat is zeker waar. Tijdens mijn beginjaren was ik veel bezig met media. Ik heb zelf ook geprobeerd nieuws te maken en ik heb ook moties en debatfragmenten online gezet. Als ik geen campagneleider was geweest en mij had gematigd in sociale media had ik beter werk afgeleverd. Vanaf 2017 ben ik mij veel meer op de inhoud gaan richten. Ik wilde geen campagneleider en vice-fractieleider meer zijn. Ik heb daarin echt een leercurve doorgemaakt. Ik ben in mijn boek best wel kritisch op mijzelf, met name over die eerste jaren. Maar vergeet niet dat politici worden gedwongen zich te profileren. Anders worden ze niet herkozen.”

Een ander voorbeeld van hoe digitalisering en democratie elkaar bijten, is volgens u de data-verzamelwoede van de overheid. Wat gaat er mis?
,,Door digitalisering is er oneindig veel data over mensen en menselijk gedrag beschikbaar gekomen. De overheid wil dat graag verzamelen. Om goede redenen, maar het kan helemaal misgaan. Een pijnlijk voorbeeld was toen de Tweede Kamer eind 2020 het vernietigende rapport Ongekend Onrecht over de Toeslagenaffaire presenteerde. Het grootste politieke schandaal van de afgelopen tien jaar. Tienduizenden mensen werden slachtoffer omdat de Belastingdienst vermoedens van fraude verzamelde en onschuldige mensen grote geldbedragen liet terugbetalen. Dit mocht nooit meer gebeuren, riepen politici in koor.”

,,Toevallig op dezelfde dag stemde de Tweede Kamer schouderophalend in met de WGS. Door deze wet kunnen honderden overheidsorganisaties straks bijna onbeperkt data met elkaar gaan delen. Hierbij kunnen makkelijk verkeerde conclusies getrokken worden over groepen onschuldige mensen. Daarbij gebeurt dus weer hetzelfde als bij de Toeslagenaffaire. Een zeer gevaarlijke wet!”

,,Kamerleden waren te druk om zich erin te verdiepen, het debat was nog even snel voor de verkiezingen gepland, er was nog corona dus het moest kort en sommige partijen vinden veiligheid belangrijker dan burgerrechten. Ook was het zo'n ingewikkelde wet dat journalisten er ook niet in geïnteresseerd waren. Ik ben best een vrolijk mens, maar ik had toen een heel vervelende middag. (Vorige week werd duidelijk dat minister Yeşilgöz van Justitie gaat verduidelijken hoe de veelbekritiseerde WGS eruit gaat zien, red.)”

[b]U vindt ook dat de politiek techreuzen zoals Facebook en Twitter moet aanpakken omdat zij een schadelijke invloed uitoefenen op de democratie. Wat moet er gebeuren?
,,Facebook, Twitter en Instagram zijn ongelofelijk machtig. Voor hun verdienmodel hebben zij zoveel mogelijk clicks en likes nodig. Ophef, polarisatie en desinformatie zijn lonend voor dit soort bedrijven. Dat is niet goed voor de maatschappelijke samenhang en democratie. Kijk naar de bestorming van Capitol Hill door Trump-aanhangers, desinformatie door Russische trollen, maar ook polarisatie in de Tweede Kamer. De enorme macht van dit soort bedrijven moet worden weersproken door de politiek, maar dat gebeurt te weinig.”

In de Verenigde Staten zijn in het verleden ook zeer machtige bedrijven zoals Standard Oil en American Tobacco in mootjes gehakt

,,In 2019 diende ik namens D66 een initiatiefnota in om bij misbruik van de marktmacht grote techbedrijven te kunnen beboeten of zelfs opknippen. Iedereen maakte er grapjes over. Je kunt toch niet Facebook weren, zeiden ze. Dat snap ik ook. Je moet dit soort dingen Europees regelen. Maar dat neemt niet weg dat je ook nationaal dingen kunt organiseren. Frankrijk en Oostenrijk willen techbedrijven dwingen meer belasting te betalen. In Duitsland zijn ze ver met het weren van haatdragende content. Als land moet je zeggen: hier staan we voor.”

Maar Kees uit Amersfoort die Facebook gaat opknippen...?
,,Nou ja, dat was dus ook de reactie. Ik kreeg een aai over mijn bol voor mijn leuke nota, maar verder gebeurde er niet veel mee. Toch was het een inhoudelijke poging voor de aanpak van techbedrijven die we landelijk, maar ook vooral in Europees verband moeten gaan regelen. In de Verenigde Staten zijn in het verleden ook zeer machtige bedrijven zoals Standard Oil en American Tobacco in mootjes gehakt. Wij moeten ons geen zand in de ogen laten gooien, omdat dit zulke grote bedrijven zijn. Er is een Europese markt en de regels stellen wij.”

U bent nu bijna twee jaar weg uit de landelijke politiek. Wat doet u nu?
,,Met mijn adviesbedrijf Bureau Digitale Zaken in Amersfoort adviseer ik bedrijven en overheden over digitalisering. De twee belangrijkste thema’s zijn verantwoord datagebruik door de overheid en de digitale infrastructuur van onder meer datacenters. Daarnaast heb ik dit boek geschreven uit bezorgdheid over de invloed van digitalisering op de democratie. Maar het is nog niet te laat. Dus aan de slag!”[/b]