Mark Rutte is opgestaan als hoeder van de natie in crisistijd
Mark Rutte groeit in zijn rol als leider van een volk in crisistijd. De twijfels over zijn houdbaarheidsdatum zijn opeens weg. Zeven op de tien Nederlanders hebben vertrouwen in de premier. Hoe doet hij dat en is dat blijvend? ,,Straks kan hij zich niet meer verschuilen achter deskundigen. Dan kan de crisis als een boemerang terugslaan.’’

Jan Hoedeman en Hans van Soest < 13-04-20, 08:00 Laatste update: 08:17
15
1
Het leiderschap van Rutte wordt in deze maanden ongenadig hard getest. ,,En in tijden van crisis is het lijntje tussen een lintje of wachtgeld flinterdun’’, zegt Paul ’t Hart, hoogleraar crisismanagement aan de Universiteit Utrecht. ,,Hij kan er enorm sterk uitkomen, maar je kunt ook zo worden gebroken als je de druk niet aankunt of verkeerde beslissingen neemt. Dan ben je als bestuurder meteen afgeserveerd.’’


Voorlopig rijst de ster van de minister-president, van wie nog niet zo lang geleden werd gezegd dat hij tegen zijn houdbaarheidsdatum aan zat. De peilingen van de afgelopen weken vormen het bewijs. 70 procent van de Nederlanders heeft op dit moment vertrouwen in zijn functioneren. In de jaren hiervoor schommelde het vertrouwen in Rutte tussen de 25 en 45 procent.

In tijden van onzekerheid heeft het land behoefte aan een regering die zegt: we gaan díe kant op. Dat bleek al in de weken voordat de crisis in volle hevigheid losbarstte. Begin februari, toen er nog geen besmettingen in Nederland waren, maakte 44 procent van de mensen zich zorgen. Nadat toenmalig minister Bruno Bruins (toch niet echt de beste communicator van het kabinet) voor het eerst in de media verscheen, daalde dat percentage meteen naar 30 procent, bleek uit een peiling van EenVandaag die week. Alleen al het geven van informatie is blijkbaar genoeg om ons gerust te stellen.

Meer nodig
Maar toen de crisis veel groter bleek dan de epidemiologen dachten (eind januari taxeerde de Wereldgezondheidsorganisatie nog dat het virus China niet zou verlaten) was er meer nodig. Rutte deed een stap naar voren en bereidde ons stap voor stap voor op ‘maatregelen die ongekend zijn voor landen in vredestijd’.

,,Natuurlijk is het de taak van een premier om in tijden van crisis naar voren te treden, maar vervolgens moet je het ook wel kúnnen. En Rutte bewijst tot nog toe dat hij hier heel goed in is’’, vindt Marco Zannoni van het Instituut voor Veiligheids- en Crisismanagement COT. ,,Er zijn ook regeringsleiders die nu door de mand vallen.’’

Er zijn ook regerings­lei­ders die nu door de mand vallen

Marco Zannoni, Instituut voor Veiligheids- en Crisismanagement COT
Het is altijd zoeken naar het moment waarop je als premier de regie naar je toe trekt. Het moet niet te vroeg, maar zeker niet te laat. Probleem bij de coronacrisis is dat ook veel burgers die aanvankelijk niet serieus namen. Half februari werd er nog wat lacherig over gedaan. Ook veel virologen waren begin februari nog tamelijk ontspannen. Een toon die pas definitief omsloeg toen in Noord-Italië de lijkkisten niet meer konden worden aangesleept.

Ook Rutte zelf was in het begin nog zoekende, zo lijkt het. In zijn eerste persconferentie, waarin hij opriep geen handen meer te schudden, toonde Rutte de ‘joviale nuchterheid’ die hij altijd laat zien. Hij riep ons op desnoods te gaan ‘voetkussen’ en gaf na afloop RIVM-directeur Jaap van Dissel per ongeluk nog een hand.

In zijn speech een week later was hij al veel ernstiger en oogstte hij alom lof, al zaaide hij ook veel onzekerheid door zijn uitspraken over groepsimmuniteit. In andere landen stond Nederland ineens te boek als land dat de pandemie de vrije loop wilde laten.

Fouten toegeven
Maar het is dan ook altijd Rutte zelf die als eerste toegeeft dat hij ‘niet handig heeft gecommuniceerd’. Zijn ego is daarvoor niet te groot. Ook als anderen fouten maken, neemt hij de schuld op zich en spreekt over ‘wij’. Bijvoorbeeld als minister Ferd Grapperhaus (Justitie) onduidelijk communiceert of Wopke Hoekstra (Financiën) hoogoplopende ruzie ontketent met Zuid-Europa. Dat lijkt deemoedig, maar zo onderstreept hij naar buiten toe juist zijn leiderschap: ik ben verantwoordelijk. En dat wordt gewaardeerd. In de peilingen vliegt Ruttes partij VVD weer de lucht in.

Fouten toegeven en zo je critici meteen een wapen uit handen nemen, is een van de vele ‘tools’ uit de gereedschapskist van Rutte als crisismanager. Wat de afgelopen week wederom duidelijk werd, is dat de oud-personeelsmanager van Unilever in een crisis floreert, verbindt en het platte partijbelang ontstijgt. Toen Bruins het veld moest ruimen belde hij zelf met PvdA’er Martin van Rijn om hem als opvolger te vragen, omdat hij een pragmatische oplossing zocht voor de komende maanden.

Alle hens aan dek
Rutte kiest zijn woorden nooit toevallig, hij denkt altijd goed na hoe over hij een onprettige boodschap presen­teert

Rutte bewees zich al eerder als crisismanager in de MH17-zomer van 2014. Maar ook tijdens de vluchtelingencrisis, die in 2016 resulteerde in de Turkijedeal. Die Rutte, die dit najaar nog te laat doorhad dat het stroperige PFAS-dossier écht een probleem was geworden, is weer tot leven gekomen in de coronacrisis. Het is alle hens aan dek en hij opereert als de herder die de samenleving aanvoert.

Ruttes belangrijkste gereedschap is ‘verbinding’. Toen hij ooit als broekie bij Calvé pindakaas mensen moest ontslaan, deed hij dat zo empathisch dat hij die oud-collega’s nog jaren daarna bleef ontmoeten. Rutte kan in tijden van crisis een groepsgevoel creëren, ook in zijn kabinet. Hij neemt het op voor collega’s die in de problemen komen, zoals Hoekstra, hij betrekt burgemeesters bij de uitwerking van de maatregelen. Daardoor neemt hij onderlinge irritaties weg en wordt het doel sneller bereikt.

Een ander belangrijk instrument uit de ‘Rutte-doos’ is zijn taalgebruik. Rutte kiest zijn woorden nooit toevallig, hij denkt altijd goed na hoe over hij een onprettige boodschap presenteert.

Zeker in het begin van de crisis wilde het kabinet voorkomen dat er paniek ontstond. Rutte sprak niet over een crisis maar over ‘de coronasituatie’. In zijn televisietoespraak zei hij, in tegenstelling tot regeringsleiders in andere landen, niet dat we ‘in oorlog waren met het virus’, maar zei hij hetzelfde met een omhaal waardoor het minder dreigend overkwam: ‘deze maatregelen zijn ongekend voor landen in vredestijd’.

Geen strenge schoolmeester
Waarom heeft het geen nut een lock-down in te voeren in Nederland?

Hij nam Nederland mee in de verregaande maatregelen door ons niet als een strenge schoolmeester allerlei verboden op te leggen, maar door in zijn taalgebruik net te doen of hij een van ons is: ‘We blijven zo veel mogelijk thuis. We houden 1,5 meter afstand. We wassen onze handen stuk.’ Zo stelt hij zich met een taaltrucje niet bóven, maar náást de burger. Met zijn allen moeten we die crisis verslaan. Hij gaf ons voor Pasen zelfs huiswerk mee: we moeten maar vast eens gaan nadenken over de scenario’s van heropening van de 1,5 metersamenleving.

En Rutte doet een beroep op ons verantwoordelijkheidsgevoel door alles te prijzen wat goed gaat. Daardoor hoeven wij in Nederland geen lockdown zoals in andere landen, zegt Rutte, maar hebben we een ‘intelligente lockdown’. In werkelijkheid wijken de regels hier amper af van die van andere landen. Het is vooral een andere toon die hier wordt aangeslagen, zei Van Dissel al eens.

,,Wat Rutte knap heeft gedaan de afgelopen weken, is Nederland meenemen in steeds verdergaande maatregelen’’, vindt Zannoni. ,,In andere landen zijn er oekazes afgekondigd. Rutte stopte energie in het kweken van begrip voor wat nodig is. Daardoor worden de maatregelen tot nu toe goed nageleefd. We accepteren als Nederlanders vaak lastig vervelende maatregelen, maar door deze aanpak begrijpen we allemaal dat het nodig is.’’

Deskundigen
Alle bovengenoemde ‘trucs’ van Rutte, hanteerde hij ook in eerdere crises. Deze keer zit er ook iets nieuws in zijn gereedschapskist: van het begin af aan in deze coronacrisis hamert Rutte erop dat het kabinet zijn beleid afstemt op wat deskundigen zeggen.

,,Daardoor heeft Rutte de boel meteen gedepolitiseerd’’, zegt Zannoni. ,,Van de ene kant maak je je als politicus zo kwetsbaar doordat het beeld kan ontstaan dat je je oren laat hangen naar anderen. Maar van de andere kant geeft het je ruimte. Rutte kan ineens iets anders zeggen dan vorige week, omdat deskundigen dat adviseren. Zo kan hij geloofwaardig de maatregelen aanscherpen, waarvan hij eerder nog zei dat dat niet nodig was.’’

De belangrijkste deskundige op wiens adviezen Rutte leunt, is natuurlijk RIVM-baas Van Dissel. De twee hadden elkaar nog niet ontmoet voor de crisis. Maar inmiddels kennen ze elkaar van haver tot gort. Op zondag overleggen ze in het Catshuis, waarbij Rutte Van Dissel consequent aanspreekt met ‘professor’.

Maar Rutte kan deze tactiek niet lang meer volhouden, voorspelt ’t Hart. ,,In het begin van de crisis begrijpt iedereen dat we moeten voorkomen dat we allemaal sterven als ratten. Dus dat we dan luisteren naar medici, is heel verstandig. Maar er komen nu andere problemen. Het huiselijk geweld neemt toe. Alcoholgebruik. Werkloosheid. Dan kan Rutte deze week wel zeggen dat er geen tegenstelling is tussen gezondheidszorg en economie, maar die is er natuurlijk wel. Rutte ontkomt er niet aan straks zelf keuzes te moeten maken om ook die andere problemen het hoofd te bieden. Dan kun je je niet meer verschuilen achter deskundigen.’’

En of de steun voor Rutte dan net zo groot blijft als nu, moet dan blijken. Nu zijn we nog eensgezind, maar vroeger of later worden er vragen gesteld. Waren de maatregelen niet te laat, of hebben we ze te lang doorgevoerd? Hadden we de crisis kunnen voorkomen? Dan kan Rutte alsnog onderuitgaan, als blijkt dat er fouten zijn gemaakt. Het hoeft niet. ’t Hart noemt het voorbeeld van de vuurwerkramp in Enschede. Burgemeester Jan Mans kweekte enorm veel goodwill door de krachtdadige manier waarop hij de crisis leidde. Daardoor werd het hem vergeven dat er onder zijn leiding wel degelijk fouten waren gemaakt: want waarom had een vuurwerkopslag een vergunning gekregen in een woonwijk?

,,En ook in deze crisis zijn vooraf verkeerde inschattingen gemaakt’’, zegt ’t Hart. ,,We waren duidelijk niet voorbereid op een pandemie. In veel veiligheidsregio’s lag geen scenario klaar. En er waren geen voorraden van medisch materiaal, die Finland bijvoorbeeld wel had. Dan kan Rutte nu nog zo populair zijn, straks na de crisis kan dit als een boemerang op hem terugslaan.’’