Een alternatief voor de warmtepomp: je huis verwarmen op waterstof
Niet alle huizen kunnen zomaar van het gas af. Sommige woningen zijn simpelweg niet goed genoeg te isoleren om bijvoorbeeld een warmtepomp te plaatsen. Om toch een duurzame woning te krijgen, is stoken op waterstof in de toekomst een alternatief. Bij verbranding van waterstof komt geen CO2 vrij en dat is meteen ook het grote voordeel.

Dirk Krijgsman 02-11-23, 09:15 Laatste update: 10:02
Jurgen Janzen (69) verwarmt zijn huis nu ongeveer een jaar met waterstof. Hij neemt deel aan één van de verschillende pilots in Nederland. ,,Het bevalt goed. Het is voor ons net zo comfortabel als met aardgas stoken. En ook de andere deelnemers uit de straat zijn zeer tevreden.’’

Interesse thuisaccu’s neemt toe: dit zijn de voor- en nadelen van het opslaan van je zonne-energie
Janzen woont samen met zijn vrouw in beschermd stadsgebied Berkeloord in Lochem. Oude monumentale woningen van meer dan honderd jaar oud, waaraan vanbuiten en ook vanbinnen weinig aan gesleuteld mag worden om het historische karakter van het pand te behouden. Verduurzamen met HR++ glas, nieuwe radiatoren en een warmtepomp was dan ook geen optie. Via een bewonersinitiatief dat op zoek was naar alternatieven voor aardgas hoorde Janzen over het waterstofproject van Alliander.

Alternatieve oplossing
In eerste instantie had Janzen twijfels over de deelname. ,,We waren net klaar met een restauratie van onze woning, een rijksmonument uit 1885. Vanuit het project werd een maximum gasverbruik van 3500 m3 per jaar gesteld. Ondanks de isolering tijdens de restauratie, zaten we nog steeds boven dat niveau. Bovendien was het met mijn achtergrond in de energiesector al duidelijk dat een cv-ketel op waterstof kon werken. Dus die test vond ik niet zo interessant.’’

Uiteindelijk ging Janzen toch overstag. ,,Na plaatsing van vacuümglas kwam ons verbruik onder de 3500 m3 en zijn we toch aangehaakt, voornamelijk vanwege het grotere geheel. De netbeheerder kan onderzoeken of het bestaande gasleidingennetwerk voldoet. Verder vind ik het goed dat er aandacht komt voor alternatieve oplossingen. Niet elke woning kan zomaar van het gas af.’’

Wat is waterstof?
Het gebruik van waterstof is niet nieuw. Het wordt al tientallen jaren gebruikt in de industrie als grondstof voor productieprocessen. Maar ook als brandstof wordt waterstof al toegepast. Sommige vrachtwagens rijden bijvoorbeeld al op waterstof.

Het waterstofmolecuul, opgebouwd uit twee waterstofatomen (H2), is het kleinste molecuul op aarde. Waterstof komt in de natuur niet voor als losse stof, maar als onderdeel van andere stoffen zoals water (H2O, waterstof en zuurstof). Het is een reukloos, kleurloos, niet-giftig, maar wel brandbaar gas.

Hoe werkt het verwarmen van je huis op waterstof?
Waterstof als brandstof voor je woning is dus inmiddels ook mogelijk, maar voorlopig alleen via geselecteerde pilotprojecten, zegt Maurice Meulenbrugge, product manager bij Remeha, producent van duurzame binnenklimaatoplossingen. ,,Je hebt daar een waterstof cv-ketel voor nodig. Die verbrandt net als een normale cv-ketel het gas. De warmte die daarbij vrijkomt, verwarmt het water in een gesloten cv-circuit. Net zoals bij een reguliere cv-ketel op aardgas. Daarnaast heb je een nieuwe, voor waterstof geschikte, waterstofgasmeter nodig en natuurlijk ook het daadwerkelijke waterstofgas.’’

Dat gas komt via een zogeheten tubetrailer, een vrachtwagen met een enorme gasfles, naar het industrieterrein bij Lochem. ,,Daar is een reduceerstation gebouwd dat de druk van het gas naar het juiste niveau verlaagt en middels een nieuwe leiding wordt aangesloten op het bestaande gasleidingennetwerk. Via dat netwerk krijgen de deelnemers waterstof naar hun woning geleid. Voor de bewoners in de straat die aardgas blijven gebruiken, is een nieuwe leiding aangelegd. Op die manier kan energiebedrijf Alliander het bestaande gasleidingennetwerk goed testen op waterstof.’’

Groene, blauwe en grijze waterstof
Bij verbranding van waterstof komt geen CO2 vrij en dat is meteen ook het grote voordeel. Hoe de waterstof wordt geproduceerd, bepaalt wel de duurzaamheid. Is de waterstof gemaakt met behulp van zonne- of windparken, dan hebben we het over groene waterstof. Wordt de waterstof gemaakt met behulp van aardgas, dan noemen we het grijze waterstof. Wordt de CO2 die daarbij vrijkomt afgevangen en opgeslagen, bijvoorbeeld in oude gasvelden in de Noordzee, dan noemen we het blauwe waterstof. Op dit moment is bijna alleen maar grijze waterstof beschikbaar.

Veiligheid
Ondanks het explosieve verleden van waterstof is het toepassen van waterstof nu geheel onder controle, vertelt Meulenbrugge. Bij de gasmeter in de woning en bij de ketel zit een waterstofmelder die waarschuwt bij mogelijk gevaar. ,,Daarnaast hebben de leidingen buitenshuis een veiligheidssysteem waarbij kleppen automatisch dichtvallen in geval van een lek.’’

Janzen is zeer te spreken over alle maatregelen. ,,In het begin hadden we wel twee hele kleine lekken in het leidingennetwerk, maar die zijn gelijk gespot en gedicht door de netbeheerder. Met alle aanwezige veiligheidsapparatuur voelen we ons geheel veilig.’’

Wanneer kiezen voor waterstof?
Verwarmen op waterstof zal de komende tijd nog niet op grote schaal gebeuren en zeker niet op individueel niveau. Om het voor een netbeheerder rendabel te maken, zal dat op wijkniveau zijn. Maar je kunt nu alvast wel voorsorteren op verwarmen met waterstof, zegt Meulenbrugge. ,,Wanneer je een niet meer te verduurzamen woning hebt en je buren zitten in hetzelfde schuitje, dan kun je een hybride oplossing kiezen waarbij de nieuwe aardgas cv-ketel dezelfde aansluitingen heeft als de toekomstige waterstof cv-ketels. Zo is het te zijner tijd slechts een kwestie van de oude ketel van de wand halen en de nieuwe ophangen. Dat deze hybride combinatie toekomstbestendig is, gaan we laten zien in een nieuw waterstofproject in Hoogeveen.’’

Volgens Meulenbrugge worden waterstof cv-ketels niet veel duurder dan de huidige ketels. ,,Ook de installatiewerkzaamheden zijn te vergelijken met een cv-ketel op aardgas en dus niet veel duurder.’’

Toekomstperspectief
De eerste waterstof cv-ketels voor consumenten en midden- en kleinbedrijf komen vanaf 2025 op de markt, verwacht Meulenbrugge. ,,Deze ketels kunnen we dan in grotere projecten inzetten, zoals project ‘Stadaardgasvrij’ in Stad aan ‘t Haringvliet. Gasunie zal naar verwachting tussen 2027 en 2030 een complete ringleiding hebben gerealiseerd om waterstof door heel Nederland te distribueren.’’

Sybe bij de Leij van netbeheerder Enexis, verwacht ook dat waterstof pas na 2030 een goed verkrijgbaar product is. Voordat het op grote schaal wordt toegepast moet volgens haar nog het een en ander gebeuren. ,,Ook de prijs van waterstofgas is momenteel nog drie keer zo hoog als aardgas. Met behulp van subsidies van onze overheid en de Europese Unie betalen deelnemers van pilotprojecten niet meer dan de huidige gasprijs. Maar ook nadat we in Nederland alle geplande nieuwe wind- en zonneparken draaiende hebben, zullen we waterstof moeten importeren uit zonnigere gebieden zoals het Midden-Oosten of Afrika. Zodra die infrastructuur ook op orde is, ontstaat een betere prijs.’’

Ondertussen zorgen de diverse pilots voor de nodige ervaring. ,,In november 2023 sluit Enexis 33 huurwoningen aan op een waterstofnetwerk in het Groningse dorp Wagenborgen’’, weet Bij de Leij. ,,Bij deze jaren zeventig woningen maken we gebruik van een waterstof cv-ketel in combinatie met een hybride warmtepomp en zonnepanelen. In eerste instantie komt de waterstof via een tubetrailer. In een latere fase maken we ook lokaal groene waterstof.’’

Klimaatactivist Hannah Prins: ‘Als je niks wil uitstoten, moet je naakt in een ton gaan leven’
LEZERSVRAGENBen je veganistisch? Heb je niks nuttigers te doen dan op de snelweg te gaan zitten? Lezers stuurden op ons verzoek vragen aan klimaatactivist Hannah Prins (26), bekend van Extinction Rebellion en mede-auteur van het boek Je bent jong en je wil wat toekomst. ,,Als je niks wil uitstoten, moet je naakt in een ton gaan leven.’’

Chris van Mersbergen 05-11-23, 11:30 Laatste update: 13:14
Veel lezers vragen zich af hoe klimaatbewust jij zélf leeft. Joost wil weten of je auto rijdt en hoe je je huis verwarmt. Thejo vraagt zich af of je veganist bent. Nancy vindt dat als je opkomt voor het klimaat, je ook geen met milieuschade geproduceerde smartphone moet gebruiken. En Peter vraagt: wat blijft er over als je alles wat met fossiele brandstoffen geproduceerd is links laat liggen?

,,Zal ik met het laatste beginnen? Er blijft dan niks over, dat is het hele ding. We zitten in een systeem waarin we niet niks kunnen uitstoten. En juist dat systeem moet worden aangepakt. Als je niks wil uitstoten, moet je naakt in een ton gaan leven, maar dan neemt niemand je meer serieus. Dus ja, ik heb een smartphone, een gerefurbishte iPhone 6. Ik huur hier in Amsterdam met drie vriendinnen een appartement. We koken op gas. Dat wil ik eigenlijk niet, maar ja: ik kan geen huis kopen. Verder heb ik geen rijbewijs, doe alles met het openbaar vervoer. Al mijn kleren zijn tweedehands, ik heb nu een oud jasje aan, uit de kast van mijn moeder. Ik heb een bijna volledig plantaardig dieet, eet heel soms wat kaas.”

Waar veel mensen ook benieuwd naar zijn: jullie gaan met XR wel op de snelweg zitten om van de fossiele subsidies af te komen, maar bieden jullie ook óplossingen? ‘Als er geen oplossing is voor een probleem, is er ook geen probleem’, schrijft Leo. Annemiek vraagt zich af of jullie ook suggesties voor wetsvoorstellen hebben.

,,Wat XR doet, is protesteren door middel van burgerlijke ongehoorzaamheid. We zijn geen lobbyclub, we gaan de straat op. Maar wij wijzen natuurlijk wel op alternatieven. Je kunt al dat geld dat nu naar fossiele subsidies gaat investeren in duurzame energie. Veel mensen willen een warmtepomp, maar kunnen het niet betalen. Daar moet je als overheid dus veel meer geld voor uittrekken. Je kunt autogebruik ontmoedigen en veel meer investeren in openbaar vervoer. Vliegen véél zwaarder belasten. En met sommige dingen moet je gewoon stoppen. Al die vliegtuigen uit Kenia die rode rozen hiernaartoe brengen, bijvoorbeeld.”

Activisten van Extinction Rebellion trokken in september veel aandacht met een dagelijkse blokkade van de A12 bij Den Haag. De eis: dat Nederland stopt met fossiele subsidies.
Activisten van Extinction Rebellion trokken in september veel aandacht met een dagelijkse blokkade van de A12 bij Den Haag. De eis: dat Nederland stopt met fossiele subsidies. © ANP
Dan: overbevolking. Als je klimaatverandering echt wilt aanpakken, moet je iets doen aan het aantal mensen op aarde, denken veel lezers.

,,Oké. Hoe zeg ik dit goed? Het hele continent Afrika stoot met meer dan een miljard mensen maar 3 procent van de wereldwijde CO₂ uit. Rijke landen stoten veel en veel meer uit. Dus het gaat er niet om hoeveel mensen er zijn, maar om hoe we met de wereld omgaan. De waarheid is dat wij in het Westen zó veel vragen van de aarde, dat we de rest van de wereld met een heel groot probleem hebben opgezadeld. Daar zouden we het over moeten hebben.”

Willem is niet zo overtuigd van de ernst van de klimaatverandering. Hij wil weten wanneer jij gevallen bent voor die ‘immense propaganda’, zoals hij het verwoordt.

,,Ik ben opgegroeid met kippen in de achtertuin, en met het idee dat je goed voor de natuur moet zorgen. Hoe ouder ik werd, hoe meer ik ging lezen. Toen ik net studeerde, begon ik me te verdiepen in de rapporten van de IPCC (klimaatafdeling van de Verenigde Naties, red.). Dat is niet een of andere actiegroep, dat is een verzameling van vooraanstaande klimaatexperts over de hele wereld. Zij schrijven gewoon: als we zo doorgaan, zou het einde van de mensheid in zicht kunnen zijn. Toen dat besef indaalde, kon ik het voor mezelf niet meer wegstoppen.”

Fons, Leontine en nogal wat andere lezers vragen zich af waarom je niet in een land als China actie gaat voeren, in plaats van op de A12.

,,Ten eerste, demonstreren in China is nogal lastig, daar woon ik niet. En ten tweede: per hoofd van de bevolking stoten wij hier nog steeds veel meer broeikasgassen uit dan de mensen daar. Já, ze bouwen nieuwe kolencentrales in China. Maar ze verduurzamen ook in een veel hoger tempo. Ten derde: West-Europa heeft een historische verantwoordelijkheid. En ten vierde: wij gaan in Nederland zelf heel veel last krijgen van klimaatverandering. De zeespiegelstijging komt eraan, droge zomers, enzovoorts. Dat lijkt me bij elkaar reden genoeg voor Nederland om een voortrekkersrol te nemen, en voor ons om híer te demonstreren.”

Maarten vraagt: ‘Denk je dat de wereld überhaupt nog te redden is? Is het tipping point nog niet bereikt?’

,,We moeten er alles aan doen om te zorgen dat de wereld niet over de 1,5 graad opwarming heengaat. We zitten nu op 1,2 graden, en kijk wat er nu al gebeurt. Het geval is, als we die 1,5 graad bereiken en eroverheen gaan, bereik je inderdaad zo’n tipping point, een omslagpunt waarop dingen gebeuren die niet meer terug te draaien zijn. We moeten echt alles op alles zetten om dat te voorkomen.”

Hoe houd je het vol, steeds maar bezig zijn met die klimaatdreiging? Ik las jullie boek, en dacht op een gegeven moment: ik word er depressief van, ik moet echt even wat anders gaan doen, een voetbalwedstrijdje kijken of zo. Snap je dat?

,,Natuurlijk. Maar het is onze toekomst. Dus we moeten wel. Ik maak me ernstige zorgen, maar desondanks sta ik er nog positief in. Ik denk dat dat gewoon mijn aard is. Voor mij is in bed blijven liggen en afwachten geen optie. We moeten in actie komen. Zorgen dat we de rest van de bevolking meekrijgen, zodat we de boel nog kunnen redden.”

Patrick begint positief. Hij vindt het mooi dat je zo gepassioneerd bent. Maar daarna verwijt hij je ‘chantage’ en een ‘linkse mening’ waar ‘de rest van het land’ last van heeft.

,,Demonstreren is geen chantage. Punt. Bijna alle grote maatschappelijke veranderingen zijn tot stand gekomen doordat mensen zeiden: ‘Hier ben ik het niet mee eens, we gaan de straat op.’ We staan daar niet voor onze lol, niet voor onszelf. Maar voor het algemeen belang, voor een leefbare toekomst. Dat is niet links, of rechts, klimaat is niet iets politieks. En burgerlijke ongehoorzaamheid is tot op zekere hoogte toegestaan, als je geen geweld gebruikt. Daarbij: de meerderheid van de Nederlanders is voor meer klimaatmaatregelen, en voor het afschaffen van de fossiele subsidies.”


Maar, hoor je vaak: als je het ergens niet mee eens bent, dan kun je toch ook op het Malieveld gaan staan? Waarom de weg blokkeren?

,,Hoeveel demonstraties op het Malieveld kun jij je nog herinneren?”

Coronademonstraties, boerendemonstraties?

,,Oké, ik zeg niet dat het niks doet. Maar soms zijn andere middelen nodig. En deze crisis is zo groot dat burgerlijke ongehoorzaamheid gerechtvaardigd is.”

XR is geen politieke beweging, zei je net. Hoe verhoudt zich dat tot de steun die de organisatie uitspreekt voor Palestina?

,,De klimaatbeweging staat voor klimaatrechtvaardigheid, maar ook voor bredere rechtvaardigheid. Het is goed om op te komen voor groepen die onderdrukt worden.”

Iets heel anders. Nico schrijft: is het een goed idee om de aarde aan te merken als rechtspersoon, zodat iemand haar kan vertegenwoordigen in juridische procedures?

,,Dit is heel interessant. Een multinational heeft rechtspersoonlijkheid, de snackbar om de hoek heeft het, maar de Waddenzee, om maar wat te noemen, niet. Dus Shell wil gas boren onder de Waddenzee, maar de Waddenzee kan niet zeggen: dat wil ik helemaal niet. Dus ja, Nico, het zou een goed idee zijn.”

Mees dan: hij snapt niet dat de blokkeerfriezen in 2019 gestraft werden door de rechter, maar klimaatdemonstranten na hun arrestatie massaal weer werden vrijgelaten.

,,Wat de blokkeerfriezen deden, was het tegenhouden van een demonstratie van antizwartepietdemonstranten. Daarmee beperk je mensen die van hun grondrecht gebruik willen maken. Wat klimaatactivisten doen, is zelf demonstreren. Dat is iets heel anders.”

Lion is benieuwd van wie je op korte termijn meer verwacht in relatie tot je idealen: van Joe Biden of Frans Timmermans?

,,Haha, leuke vraag. Het zijn allebei oude mannen, dat sowieso. Liever zou ik een leuke, jonge vrouw op zo’n toppositie zien. In Amerika ben ik vooral fan van Bernie Sanders (voormalig presidentskandidaat, red.). En Timmermans: ik vind hem goed. Hij zet zich in voor het klimaat, weet waar hij het over heeft. Dus doe maar Timmermans.”

Marloes vraagt of je alsjeblieft ‘een normale baan wil gaan zoeken’.

,,Nou, ik studeer nog, ik doe de master strafrecht. Daarnaast heb ik al jaren verschillende bijbaantjes waarvan ik rondkom. Ik krijg geen uitkering en heb geen ouders die in mijn levensonderhoud voorzien. Het werk voor XR is vrijwillig, en dat geldt voor bijna iedereen in de klimaatbeweging. Mensen doen het gewoon in de vrije tijd. Omdat ze het zo belangrijk vinden.”

Hannah Prins tijdens de klimaattop in Glasgow van 2021. Links achter haar John Kerry, speciaal klimaatgezant van de Amerikaanse president Joe Biden.
Hannah Prins tijdens de klimaattop in Glasgow van 2021. Links achter haar John Kerry, speciaal klimaatgezant van de Amerikaanse president Joe Biden. © Twitter
Met welke fiets je in 2021 naar de klimaattop in Glasgow bent gereisd, is de ongetwijfeld ironisch bedoelde vraag van Jan.

,,Beste Jan, ik ben met de trein gegaan. Er ging een speciale klimaattrein vanuit Amsterdam. Terug heb ik een nachtbus gepakt en daarna een trein.”

Vlieg je weleens?

,,Toen ik 16 was ben ik zelfs een keer naar Parijs gevlogen. Zou ik nóóit meer doen. Je kunt heel leuk op vakantie zonder te vliegen. Maar mijn vader woont in Amerika. En ja, hem wil ik wel eens in de paar jaar bezoeken. Je kunt het nooit perfect doen. En het is niet zo dat als je af en toe moet vliegen, je geen aandacht voor het klimaat mag vragen. Van veelvlieger tot veganist: iedereen mag in actie komen.”

Als je kijkt naar de vragen die we binnenkregen: geregeld was de toon constructief, maar geregeld ook uitgesproken negatief. Mensen die klimaatverandering of de ernst ervan in twijfel trekken, of die boos worden van jullie ‘gedram’. Hoe verklaar je dat?

,,We hebben politici die de waarheid niet durven vertellen. Die zeggen: het komt allemaal wel goed, ga maar door met je lekkere leventje. Dan lieg je gewoon. Ik heb dit allemaal niet zelf bedacht, hè. Ik vertel wat duizenden klimaatwetenschappers vertellen. En daarnaast... kijk naar buiten. De kerstversiering hing al, maar je kon in een T-shirt buiten lopen. We zien de overstromingen, de bosbranden. Kortom: de crisis is hier nu ook begonnen. Het is nu of nooit, anders zijn de gevolgen letterlijk catastrofaal. En die woorden gebruik ik niet lichtzinnig.”

Het boek Je bent jong en je wil wat toekomst. Een redelijk radicaal verhaal, geschreven door Hannah Prins en Jantijn Anema, is verkrijgbaar in de boekhandel.

Extinction Rebellion: geweldloze strijd voor meer klimaaturgentie
Extinction Rebellion werd in 2018 opgericht in het Verenigd Koninkrijk. Vanaf 2019 timmert de klimaatbeweging aan de weg in Nederland, onder meer met die-in (waarbij activisten voor dood neervielen op openbare plekken), wegblokkades, bezettingen van bedrijven die geld verdienen aan fossiele brandstoffen en meest recent met de serieblokkade van de toegangsweg naar de A12 in Den Haag.

XR blokkeerde de weg vanaf 9 september elke dag om stipt 12 uur ’s middags, vergezeld van de eis dat het kabinet moet stoppen met fossiele subsidies, die volgens het ministerie van Economische Zaken en Klimaat tussen de 39,7 tot 46,4 miljard euro bedragen. De acties zijn gestopt omdat er een onderzoek komt naar het snel afbouwen van die subsidies.

XR heeft drie centrale eisen: regeringen moeten eerlijk zijn over de ernst van de klimaatverandering. Ze moeten ‘doen wat nodig is’ om de achteruitgang van de natuur en de opwarming van de aarde te stoppen. En er moeten burgerberaden komen bij besluitvorming rond klimaatmaatregelen.

Harbers erkent zwichten voor druk Brussel: ‘Kabinet heeft knopen geteld’

Demissionair minister Mark Harbers van Infrastructuur en Waterstaat erkent dat door druk vanuit Brussel het krimpplan voor Schiphol is ingetrokken. Harbers stelt dat de Europese Commissie met een mogelijke 'ingebrekestelling' zou komen tegen Nederland, formeel een waarschuwing. 'Dan wordt het heel ingewikkeld om het in Nederland door te zetten', zegt Harbers tegen BNR.

Vanaf zomer 2024 zou Schiphol zeker 40.000 vliegbewegingen van de 50.000 moeten verminderen, maar door dat plan gaat nu een streep. En dat terwijl Schiphol zelf ook voorstander was van dit plan, om zo de relatie met omwonenden te verbeteren die kampen met veel geluidsoverlast door de luchthaven.

‘Het kabinet heeft zijn knopen geteld en gezegd dat we de eerste stap voor volgende zomer moeten opschorten’
Mark Harbers, minister van Infrastructuur en Waterstaat
Harbers noemt het schrappen van het beoogde plan het 'inbouwen van een tussenstap' om zo naar een 'definitieve nieuwe situatie' te kunnen komen. 'Daar hebben we ook weer de Europese Unie nodig.' Die Unie was eerder al fel op het krimpplan. Deze week kwam daar een brief over waarin Europees transportcommissaris Adina Vălean haar zorgen uitte over de eerste stap uit het krimpplan. Die zou strijdig zijn met het Europees recht, omdat van tevoren niet goed is overlegd met de luchtvaartsector. Daarmee is de niet de vereiste 'balanced-approach-procedure' doorlopen.

Lees ook | Na druk vanuit VS en EU trekt kabinet Schiphol-plan in

Woede uit VS
De Verenigde Staten reageerden woedend. Binnen het krimpplan was nieuwkomer JetBlue namelijk het grootste slachtoffer, omdat het alle start- en landingsrechten verloor. Dat terwijl JetBlue pas sinds deze zomer actief is op Schiphol. De VS dreigde daarop weer met tegenmaatregelen tegen de Nederlandse maatschappijen KLM, TUI en Martinair. 'Het kabinet heeft zijn knopen geteld en gezegd dat we de eerste stap voor volgende zomer moeten opschorten.'

Vrijwillige maatregelen
Harbers benadrukt dat dit niet betekent dat luchtvaartmaatschappijen zelf niets kunnen doen aan de overlast die Schiphol veroorzaakt in de regio. Hij verwijst naar KLM dat zelf al stappen onderneemt om bijvoorbeeld in de nacht het aantal vliegbewegingen te verminderen. 'Ze gaan ook de meest stille vliegtuigen in de nacht inzetten die ze hebben in hun vloot', stelt Harbers. Toch snapt hij dat het schrappen van het plan voor omwonenden een 'bittere pil' is. 'We blijven vastberaden op koers om wel tot een definitieve situatie te komen. Dat is ook nodig, omdat na de afgelopen tien tot vijftien jaar Schiphol buiten de grenzen is gegaan van de huidige regelgeving. Wil Schiphol in de toekomst weer vaste grond onder de voeten krijgen, dan moet die situatie worden aangepast. Dat zal een toekomst zijn met minder geluidsoverlast voor omwonenden', aldus Harbers.'