Het is een denkfout om de Nederlandse agrarische wereld in sectoren te verdelen. Melkveehouderij, akkerbouw, varkenshouderij, tuinbouw… Dat was jarenlang een nuttige indeling om sectorale kansen en problemen aan te pakken. De samenhang tussen sectoren is daarbij te veel verloren geraakt.
Zowel in de praktijk tussen boeren als op kantoren van organisaties wordt te veel in hokjes gedacht. Laten we het eens anders aanpakken. Laten we Nederland gaan zien als één groot gemengd bedrijf.

Eigen sector eerst
Afgelopen periode hebben we veel voorbeelden van hokjesdenken voorbij zien komen. Denk aan het achterhaalde plan van een GVE-norm voor koeien. Tien jaar geleden was dat wellicht een goed idee om de sector grondgebonden te maken na het wegvallen van het melkquotum. In de tussentijd is het aantal koeien echter begrensd met fosfaatrechten. Nu ziet de overheid een GVE-norm opeens als interessant instrument voor de waterkwaliteit. Dat is een typisch geval van oud denken vanuit de veestapel in plaats van denken vanuit de bodem en het gewas.

De sector zelf kan er ook wat van. Denk bijvoorbeeld aan de biologische veehouders die hun veevoer liever uit Oekraïne halen dan dit in te kopen bij hun biologische buren in de Nederlandse akkerbouw. Aangekocht stro hoeft zelfs helemaal niet biologisch te zijn ‘want te duur’. Tja… en maar klagen over de consument die te weinig bio koopt. Denk ook aan die lui die nog steeds 60 kuub drijfmest uitrijden op een hectare maisland. Met als resultaat: de waterkwaliteit is ondermaats, de derogatie is weg en je collega’s zitten met dure bufferstroken en kalenderlandbouw. We maken het onszelf wel erg moeilijk.

Vooruit naar vroeger
Vroeger hadden veel boeren een gemengd bedrijf. Een stukje land om van te eten. Wat melkvee of schapen voor de mest en de bijproducten. En dan nog kippen en varkens om de restjes te verwerken. Na decennia van specialisatie hebben boeren nu vaak nog maar één hoofdtak. Je bent teler óf je bent veehouder. Het ligt niet voor de hand dat veel boeren terug zullen gaan naar een gemengd bedrijf met de teelt van gewassen en het houden van verschillende diersoorten. Dat hoeft ook niet. We zouden veel meer dan nu op lokale schaal gemengde bedrijven kunnen realiseren.

Boeren werken vaak al samen als het gaat om mest en grond, maar worden enorm geremd door allerlei wet- en regelgeving die specifiek op één sector en één bedrijf is gericht. Als je lokaal samenwerkt met verschillende boeren, dan zou je bijvoorbeeld één mestboekhouding willen aanhouden. Dan kun je voor alle gewassen de optimale mestgift toedienen in plaats van dat je je eigen land geeft wat dan toevallig beschikbaar is. Lokale boerencoöperaties voor mest, voer, grond, gewassen, machines en reststromen zijn wellicht de gemengde bedrijven van de toekomst.

Slimme combinaties
Akkerbouwers zouden veel vaker dan nu de gewassen van veehouders kunnen telen. Vergeet daarbij niet dat gras ook een teelt is – het grootste gewas van ons land en de belangrijkste eiwitteelt. Alle pendelstrooiers worden verkocht aan het buitenland en grasland wordt voortaan op moderne wijze bemest. Met betere kwaliteit gras hoeven veehouders minder voer aan te kopen. Stro hoeven ze niet meer te kopen maar krijgen ze te leen van akkerbouwers. Graag met mest erbij op een later moment weer terugbrengen.

In de akkerbouw kennen we inmiddels het akkervarken als duurzame bestrijder van aardappelopslag in het veld. Je kunt ook schapen laten grazen op land waar graszaad wordt geteeld, wat een positief effect heeft op de zogeheten uitstoeling. Op akkers met wintertarwe zou dat ook moeten kunnen. We kenden al de kippen in de kas tegen het onkruid en er zijn vast nog meer slimme combinaties van gewassen en dieren denkbaar. Het mooie is dat akkerbouwers gewoon kunnen blijven telen, terwijl veehouders dit specialistische werk kunnen uitvoeren.

Betrek burgers en consumenten
We zouden ook de burger en de consument meer kunnen betrekken. De Nederlandse consument zou bijvoorbeeld voortaan koolzaadolie in plaats van olijfolie kunnen kopen. Dat kost en werkt hetzelfde. Dan kunnen Nederlandse akkerbouwers voortaan meer verdienen aan de teelt van koolzaad. Dat is een mooie teelt voor het landschap en de biodiversiteit. Als reststroom blijven er dan eiwitrijke koolzaadkoeken over voor Nederlandse veehouders. Zij hoeven dan weer minder soja te laten importeren. Probleem opgelost.

Als burgers alleen nog netjes alleen GFT-afval in hun groene bak mikken, dan krijgen boeren ook weer schone compost. Een betere kringloop begint immers bij jezelf. Als diezelfde brave burgers geen blikjes en plastic meer in de berm gooien, dan kunnen alle bermen voortaan worden gemaaid in plaats van geklepeld. Dat is veel beter voor de biodiversiteit en de boer kan het (schone!) maaisel goed gebruiken. Dat scheelt weer stikstofbemesting. Hoppa, weer een kringloop verder gesloten.

Overheid of onderheid?
U merkt het waarschijnlijk zelf ook: als je even de knop op positief denken zet, dan bedenk je zo nog een paar kansen. Wat zou het toch mooi zijn als er een soort landelijke regie zou zijn op het verwezenlijken van dit soort kansen. Een club met energie en doorzettingsmacht. Een partij die boeren, burgers en consumenten verbindt. Een organisatie met een visie op landbouw, op voedsel en op kringlopen. Met kennis en creativiteit. En met maatschappelijke en politieke steun. Zullen we die eens gaan zoeken met elkaar? En als we die niet kunnen vinden, zullen we er dan maar zelf invulling aan gaan geven?

De opkoop van duizenden boerderijen nabij natuur zal mogelijk amper effect hebben op de natuurkwaliteit. Die opzienbarende conclusie valt af te leiden uit nieuw stikstofonderzoek van de Universiteit van Amsterdam.

Edwin Timmer 12-09-23, 14:22
Gedurende twee jaar is rond twee melkveebedrijven gemeten hoeveel stikstof er werd uitgestoten en waar dat terechtkomt. Het onderzoek is uitgevoerd door het UvA Instituut voor Biodiversiteit en Ecosysteem Dynamica (IBED) in opdracht van de stichting Mesdag Zuivelfonds. Vandaag verschijnt een onderzoeksverslag.


Ruim 90 procent van de stikstof komt in hogere luchtlagen terecht en slaat elders neer, tot ver in het buitenland. Slechts 9 procent van de ammoniak komt terecht in de buurt van de boerderij, waarvan het merendeel binnen 100 meter van de stal.

Niet noemenswaardig
Al na enkele honderden meters heeft een boerderij geen noemenswaardige extra bijdrage meer aan de totale hoeveelheid stikstof in de lucht. Met andere woorden: de stikstof die buiten die ring op kwetsbare natuur valt, komt grotendeels van andere bronnen.

Blijf op de hoogte
Krijg een melding bij belangrijk nieuws over AD Binnenland.

De veronderstelling van de piekbelastersaanpak van het demissionaire kabinet is nu juist dat zij de kwetsbare flora en fauna extreem belasten. Daarom is aan het begin van de zomer een opkoopregeling opengesteld voor maximaal drieduizend bedrijven die binnen enkele kilometers van Natura2000-gebieden liggen. In september werd bekend dat zo’n vijfhonderd bedrijven mogelijke interesse hebben in uitkoop.

Vijf methoden
Volgens secretaris Lubbert van Dellen van het Mesdag Zuivelfonds zal de natuur er niet veel mee opschieten. ,,De opkoop van piekbelasters dichtbij natuur zal niet effectief zijn omdat het niet tot meetbare verschillen in stikstofbelasting gaat leiden in de beoogde natuurgebieden.”

De onderzoekers van de UvA gebruikten maar liefst vijf verschillende methoden om te meten wat er precies gebeurt met de stikstof van een boerderij. Nederland is verplicht om ervoor te zorgen dat de natuur in Natura2000-gebieden niet achteruit gaat. Een te grote stikstofneerslag heeft negatieve effecten op een deel van de flora en fauna.

Minister Christianne van der Wal kondigde afgelopen vrijdag aan criteria op te zullen gaan stellen voor piekbelasters, bedrijven die veel ammoniak in de buurt van een Natura 2000-gebied uitstoten. Bedrijven die eraan voldoen, kunnen zich als "piekbelaster" laten uitkopen. Met 259.106 kg ammoniakemissie is isolatiematerialenfabrikant Rockwool een van de grootste piekers uit de oude top-100 lijst van de Minister van Stikstof. Gaat het bedrijf binnen de criteria vallen of is Rockwool domweg een “piekuitstoter” die geen kwaad kan voor de Nederlandse natuur?

Om een belaster te zijn, moet wie zoveel ammoniak de lucht in blaast ook weer veel daarvan op de grond terecht laten komen. De belasting van de natuur is immers wettelijk gedefinieerd in termen van depositie, neerslag - niet uitstoot.

Volgens het RIVM slaat ammoniak dichtbij de bron neer. Over hoe dichtbij en hoeveel van de uitstoot kortbij neerslaat, heerst echter nogal wat onduidelijkheid. Hoewel de veronderstelde depositie van Rockwool niet experimenteel gemeten kan worden, evenals alle ander veronderstelde deposities, wordt die door modellen berekend. Omdat Rockwool geldt als een piekbelaster, is de verwachting dat de bijdrage aan de atmosferische concentratie van ammoniak tot op aanmerkelijke afstand van het bedrijf hoog zal zijn.

De fabrieken van Rockwool liggen bijna pal (400 meter) tegen het Natura 2000-gebied Meinweg aan. Daar wordt in opdracht van het ministerie van LNV door het RIVM de atmosferische concentratie van ammoniak gemeten met het Landelijk Meetnet Ammoniak in Natuurgebieden (MAN).

De in de lucht aanwezige ammoniak wordt op drie locaties gemeten. Ze liggen stuk voor stuk aan de rand van het gebied, op respectievelijk zo'n 2, 4 en 4,2 kilometer van het bedrijf. De meetwaarden voor jaarlijkse gemiddelde concentratie bedragen (in µg/m3):

Zoals blijkt uit de feitelijke metingen, liggen de gemeten concentraties ver onder het landelijk MAN-gemiddelde. Nog lagere atmosferische concentraties van ammoniak komen alleen voor in de duingebieden langs de kust. Het meetpunt op 2 km afstand van Rockwool met de hoogste waarden ligt bovendien pal tegen de stedelijke agglomeratie van Roermond. De gemeten concentratie daar kan op veel meer manieren worden beïnvloed dan alleen door Rockwool, zodat het redelijk is de waarde niet alleen aan Rockwool toe te schrijven.

De eenvoudige, feitelijke metingen betekenen nogal wat. Ze geven juist geen aanwijzing dat de “piekuitstoter” Rockwool het gebied Meinweg negatief beïnvloedt. Gekker nog: ze geven eerder een contra-indicatie.

Omdat ammoniak lichter is dan lucht gaan de emissies net als van alle andere piekers zo snel mogelijk omhoog. Het is waarschijnlijk om aan te nemen dat ze bijdragen aan de “stikstofdeken” die boven Nederland hangt, maar niet aan lokale depositie zoals de modelbouw achter het lijstje van Van der Wal suggereert. Vanuit de hogere luchtlagen kan het bijdragen aan de natte depositie die met regen naar beneden komt in een zeer verspreid gebied.

Vanwege de wetenschappelijk onomstreden chemische eigenschappen van ammoniak is de situatie rond Rockwool vermoedelijk illustratief voor het merendeel van de 2.000-3.000 “piekbelasters" die de ministers wil ontdekken aan de hand van nog op te stellen criteria. Helaas hebben ze de pech dat ze niet allemaal een stel meetpunten om de hoek hebben staan.

Te constateren valt dat er sterke aanwijzingen zijn dat de uitkoop en herinrichting van bedrijvigheid in ons land veel energie en geld gaat kosten terwijl al die bedrijfssluitingen en verplaatsingen nauwelijks of geen direct effect op Natura 2000-gebieden zullen hebben. De deken die voor de neerslag van depositie zorgt blijft intact en neemt alleen af als ook in de landen om ons heen en overal in het land de ammoniakemissies wordt gekort. De deken is immers het resultaat van vele tien- en wellicht honderdduizenden bronnen uit binnen- en (via de wind) buitenland.

Ook betekent het dat er geen wil is te luisteren naar gezond verstand. Liever wil Nederland veel kapitaal vernietigen* om een juridisch gemaakt probleem op te lossen dat de bouw in de weg zit. Vermindering van stikstofdepositie bereik je door overal in de EU de emissies te verlagen. Het is aannemelijk om er van uit te gaan dat een gidsfunctie van Nederland voor de natuur geen verschil maakt. Stikstofbelasting van de natuur is een Brussels dossier.

Ingenieurs- en adviesbedrijf Arcadis en het Amsterdamse Cycas Capital beginnen een investeringsfonds dat landbouwgrond moet omvormen in bossen, voor biodiversiteit.

Het fonds heet ReTimber en richt zich op pensioenfondsen, verzekeraars en familiefondsen die duurzaam willen beleggen. Het moet zo'n €200 mln groot worden, maar het beoogde beginkapitaal is €20 mln, zeiden de partners maandag in een toelichting.

De opbrengsten komen vooral uit de verkoop van duurzaam hout voor de bouw en 'carbon credits'. Dat zijn verhandelbare eenheden die bedrijven in staat stellen hun CO₂-uitstoot te compenseren doordat er projecten voor CO₂-reductie mee worden gefinancierd, zoals bosbouw. Een klein deel van de opbrengsten van ReTimber komt eventueel nog van zonneparken.

Marktconforme prijs
Voor de keuze van gewassen en het beheer van de voormalige landbouwgrond werkt het fonds samen met  Wageningen University. Volgens Wim von der Heide van Arcadis komt de grond van boeren die zich willen laten uitkopen door de overheid om de stikstofuitstoot terug te brengen. Arcadis signaleert met zijn netwerk waar mogelijk kandidaten zitten voor de aankoop van geschikte percelen. De akkers en weiden die door uitkoop vrijkomen, vallen volgens Von der Heide meestal buiten de uitkoopregeling. ReTimber neemt de grond dan over voor een 'marktconforme' prijs. Volgens Von der Heide is de mogelijkheid tot eventuele latere bebouwing expliciet verboden in de statuten. Dat zou de grond bovendien veel duurder maken.

In Nederland hebben de afgelopen twee maanden bijna vijfhonderd boeren een aanvraag ingediend om zich te laten uitkopen door het Rijk. Het gaat vooral om piekbelasters, de grootste stikstofuitstoters dichtbij kwetsbare natuur. Het Rijk heeft €1,4 mrd uitgetrokken voor uitkoop van zulke bedrijven.

Volgens Von der Heide hebben al diverse boeren interesse getoond om hun grond vervolgens aan ReTimber te verkopen.  Maar, voegt hij eraan toe, er waren vooralsnog alleen oriënterende gesprekken.

Vreemde eend in de bijt
Arcadis lijkt een vreemde eend in de bijt in de sector duurzaam beleggen. Toch is er een historische link te leggen. Het ingenieursbureau komt voort uit Heidemij,  in 1888 opgericht om de Nederlandse bodem productiever te maken door bosbouw en ontginning van woeste gronden. Ook Staatsbosbeheer komt uit deze organisatie voort. Vorige eeuw coördineerde Heidemij verschillende golven van ruilverkaveling in de landbouw.

Maar nu gaat het niet om herverdeling,  maar geheel stoppen en veranderen in bos. Volgens Bartel Huibregtsen van Cycas Capital past ReTimber ook bij het voornemen van de overheid om 37.000 hectare bos te planten. Daarvan zou de helft voor rekening van de overheid komen en de andere helft van marktpartijen. Zijn collega Eduard Elias vindt dat hun fonds de natuur ‘economische waarde' geeft.

‘Lapmiddel’
Maarten de Zeeuw is campagneleider klimaat en energie van milieuorganisatie Greenpeace. Hij heeft geen direct oordeel over ReTimber, maar noemt carbon credits in het algemeen 'een lapmiddel'. Volgens hem helpen deze niet tegen de klimaatverandering omdat er weinig wezenlijk verandert aan de uitstoot. 'En dat is wat er uiteindelijk alleen moet gebeuren: minder emissie.'

Er zijn in Nederland meer aanbieders van carbon credits, zoals Rabobank. Die speelt in op de behoefte van bedrijven om iets aan hun uitstoot te doen, maar niet in staat zijn of niet willen investeren in techniek om minder broeikasgassen uit te stoten.