Oorlog in Oekraïne, misoogsten, strengere eisen om te verduurzamen en stijgende prijzen: volgens sommigen steven we af op een voedselcrisis. Voedsel is er genoeg, toch neemt de honger wereldwijd toe. Waar gaat het fout en welke keuzes kan Nederland maken?

Het is de hardnekkige paradox van onze tijd: wereldwijd verbouwen we steeds meer voedsel per hoofd van de bevolking, terwijl de honger toeneemt. Volgens de laatste officiële cijfers hebben 783 miljoen mensen structureel te weinig te eten. Het teruglopende percentage wereldburgers dat opgroeit met honger door verbeterde productiemethoden wordt teniet gedaan door de absolute groei van de bevolking.

'Het is helaas dweilen met de kraan open', erkent Marcel Beukeboom, de permanente vertegenwoordiger voor Nederland bij de bij de VN Organisaties voor Voedsel en Landbouw in Rome. Hij geeft een ondubbelzinnig antwoord op de vraag hoe het anno 2023 met de voedselzekerheid is gesteld: 'Slecht. In 2015 zijn de duurzaamheidsdoelen van de VN aangenomen met als inzet honger de wereld uit in 2030. Het ging lang de goede kant op, maar sinds 2015 zijn we er flink op achteruitgegaan.'

Signalen dat de zaken snel ten goede keren zijn er nauwelijks. Sterker: oorlog, niet alleen in Oekraïne, misoogsten als gevolg van klimaatverandering, tekort aan zoet water en groeiende wereldbevolking hebben de zorgen over voedsel weer actueel gemaakt. Ook in Europa. 'Het is onze essentiële taak om voedselzekerheid, in harmonie met de natuur, te beschermen', zei Ursula von der Leyen, voorzitter van de Europese Commissie, onlangs in haar rede over de Staat van de Unie.

Onder het dwingende motto 'nooit meer oorlog, nooit meer honger' brak de Europese landbouw na het beëindigen van de Tweede Wereldoorlog het ene na het andere record. Een volle maag voor alle Europeanen had de allerhoogste prioriteit. Lange tijd verliep de productie zelfs zo voortvarend dat we te maken kregen met boterbergen, wijn- en melkplassen en het 'doordraaien' van hele oogsten.

'We merken nu weer hoe kwetsbaar ons voedselsysteem is. Dus de urgentie is er zeker, maar de prioriteit helaas niet', stelt oudgediende Rudy Rabbinge (75), emeritus hoogleraar Duurzame Ontwikkeling en Voedselzekerheid. Hij werkte nauw samen met voormalig secretaris-generaal van de Verenigde Naties Kofi Annan op het gebied van voedsel en is nog steeds betrokken bij talloze internationale initiatieven. 'We kennen alle chemische, ecologische en fysische modellen die bepalend zijn voor optimale opbrengsten en groei. Op basis daarvan weten we dat, mits op de juiste plek geproduceerd en met de juiste productiemethodes, nergens in de wereld honger hoeft te worden geleden.'

Waarom het dan niet overal gebeurt? 'Moeizame financiering en gebrek aan politieke wil zijn de grote hinderpalen. Lang heb ik gedacht dat we die wel een keer zouden overwinnen. Daar heb ik me in vergist.'

Bossen voor landbouwgrond
De oorlog in Oekraïne heeft ontegenzeggelijk de zorgen om voedselzekerheid vergroot. Maar er zijn meer signalen. Onlangs kondigde China aan bossen te gaan kappen om er weer landbouwgrond van te maken. Een opmerkelijk besluit, aangezien de afgelopen 20 jaar juist vele duizenden hectare bos zijn aangelegd om verwoestijning tegen te gaan. De Indiase regering heeft de uitvoer van rijst aan banden gelegd om de voedselzekerheid in eigen land te garanderen. Nigeria, de grootste economie van Afrika, zucht onder schaars en peperduur voedsel. In Irak is de teelt van groente, fruit en noten door structurele droogte bijna onmogelijk.

Dichter bij huis klinken de alarmbellen niet minder luid. Volgens een onafhankelijke onderzoekscommissie is de voedselzekerheid in het Verenigd Koninkrijk in gevaar door het grote gebrek aan arbeidskrachten in de voedingsindustrie. De commissie adviseert de overheid daarom meer buitenlandse arbeidskrachten in de Britse voedingsbranche toe te laten.

Naast productieproblemen zijn de prijzen een toenemende zorg. Rabobank voorspelt in het rapport Agri Commodity Markets Research Outlook 2023 dat voedsel 'structureel duurder blijft dan voor de coronapandemie en de daarop volgende energiecrisis en oorlog'.

'Voedsel goud van de 21ste eeuw'
In Nederland maakt voedselzekerheid onderdeel uit van het bredere debat over de toekomst van de landbouw. Door natuurlijk verloop onder boeren, strengere milieuwetgeving, woningnood en energietransitie loopt de hoeveelheid landbouwgrond ieder jaar terug.

Voor sommige boeren is het een overtuigend argument om te waarschuwen voor een nieuwe voedselcrisis. Bijvoorbeeld Jaap Haanstra, een agrariër in Luttelgeest, voormalig bestuurder bij LTO en voorzitter van Agrifacts, een organisatie die gegevens verzamelt over het landbouwbeleid. Hij verwoordt het sentiment onder veel boeren: 'Er is geen boer die zegt dat er geen huizen moeten worden gebouwd. Maar, waarschuwt hij: We verliezen elk jaar op de wereld 17 miljoen hectare aan landbouwareaal voor het verbouwen van voedsel, terwijl de risico's door bijvoorbeeld het tekort aan water toenemen en de vraag naar voedsel minimaal met 25% groeit.'

Haanstra staat niet alleen. De gezaghebbende Belgische politicoloog en Chinakenner Jonathan Holslag zei onlangs op een congres over voedselsystemen: 'Stop de opoffering van landbouwgrond, voedsel is het goud van de 21ste eeuw. We moeten onze eigen bevolking van voedsel kunnen voorzien'.

Meer produceren per hectare
Een vergelijkbaar geluid kwam van Hanneke Faber, hoofd Global Foods & Refreshment bij Unilever, vorig jaar in Davos tijdens een sessie over de crisis waarin de wereldwijde voedselsystemen verkeren. ‘Het systeem faalt. We hebben meer hectares nodig en een grotere variatie aan gewassen.'

Rabbinge noemt het verdwijnen van landbouwgrond als oorzaak voor een mogelijke voedselcrisis 'zwaar overdreven'. Het percentage dat nodig is voor woningen of windmolens is gering, betoogt hij. 'En met minder areaal kun je echt heel wat meer per hectare produceren.'

Nederland moet volgens Rabbinge inzetten op 'producten met een hoge toegevoegde waarde waarmee je met minder volumes hoge inkomsten genereert.' Hij ziet voldoende mogelijkheden: 'We hebben het altijd over veeteelt of akkerbouw, die moeten natuurlijk ook verduurzamen. Maar stimuleer vooral de sectoren waar we steengoed in zijn die net zo goed voedselzekerheid bevorderen. Mondiaal 30% van de tuinbouwzaden en de helft van alle pootaardappelen bijvoorbeeld komt uit Nederland. Een kilo tomatenzaad is twee keer zo duur als een kilo goud,'

Door de focus op vergroening is er minder aandacht voor de voorwaarden om de goede gewassen te telen. Toch zegt Haanstra 'hartstikke optimistisch' te zijn. 'De landbouw gaat de komende jaren meer veranderen dan in de dertig jaar hiervoor door gentechnologie, robotisering of sensortechnologie.'

Volgens hem zijn boeren gebaat bij optimalisering van de productie door innovatie en minder gebruik van chemische middelen. 'Elke cent verschil per kilogram ui of knol scheelt mij zo €75.000 omzet. Van schaarste wordt de boer niet slechter. Maar het is niet hoe ik het bedrijf met mijn twee zonen wil voortzetten'.

Ingrijpen op het bord
Beukeboom denkt dat het voedselsysteem in de westerse wereld op de schop moet: '70% van het landbouwareaal wordt gebruikt om dieren te voederen: vooral soja en mais. Met plantaardig voedsel kan je op hetzelfde landbouwareaal meer dan voldoende produceren voor mensen, als je het aandeel vlees omlaagbrengt. Het is een gevoelig punt. Je gaat ingrijpen op het bord van mensen. Maar we ontkomen er niet aan om te kijken naar de samenstelling van ons dieet met een bevolking die groeit en met een hoeveelheid landbouwareaal dat zijn maximale omvang heeft bereikt.'

Het officiële Nederlandse beleid is 'voedselzekerheid voor iedereen' met Beukeboom als vooruitgeschoven post in Rome. Onder andere door bedrijven en organisaties te helpen de voedselzekerheid te vergroten.

Maar in de tussentijd stijgen de kosten voor noodhulp. Beukeboom rekent voor dat het budget van het Wereld Voedsel Programma (WFP) nu de grootste post is binnen de gehele Verenigde Naties. 'Je kunt zeggen dat de dochter de moeder voorbij is gestreefd. De taak van het WFP is om bij calamiteiten snel ter plekke te zijn. Ze hebben jaarlijks al $14 mrd, maar eigenlijk hebben ze nog twee keer zoveel nodig.'

Zestig jaar geleden ontving Linus Pauling de Nobelprijs voor de Vrede wegens zijn rol bij het tot stand komen van de Limited Test Ban Treaty, dat het testen van kernwapens aan banden legde. Protesten tegen kernwapens brachten in die jaren veel mensen op de been. Op een foto zwaait de gelauwerde scheikundige Pauling temidden van een menigte met een spandoek voor het Witte Huis. Jaren later zei hij daarover: „Alle mensen, alle burgers, hebben een verantwoordelijkheid in het democratische proces. Maar bijna iedere kwestie heeft een wetenschappelijke kant, en deze, kernoorlog, is natuurlijk bij uitstek een kwestie van wetenschap.”

Mag of moet een wetenschapper actievoeren? Pauling suggereert dat als er een wetenschappelijke kant aan zit, protest geboden is. Op het eerste gezicht lijkt er dan ook een sterke parallel met de hedendaagse klimaatprotesten, waar ook wetenschappers aan meedoen.

Maar er zijn belangrijke nuances. Kernwapens zijn een directe afgeleide van de ontdekking van nucleaire kettingreacties en de enorme energie die daarbij vrijkomt. Hoewel ons begrip van de effecten van de toename van broeikasgassen in de atmosfeer voortvloeit uit wetenschap, zijn de broeikasgassen zelf niet het eenduidige gevolg van wetenschap. Ze komen voort uit een veelheid van technologische en politieke keuzes die de mondiale consumptiemaatschappij aanzwengelden. Technologische vooruitgang heeft naast onvoorziene neveneffecten zoals milieuvervuiling ook de meerderheid van de wereldbevolking gezonder, beter behuisd en vrijer gemaakt. Anders gezegd, kernwapens zijn een veel eenduidiger onderwerp van protest. Afgezien van wederzijdse afschrikking is er geen positieve kant aan kernwapens te ontdekken.

De klimaatdemonstranten eisen stopzetting van fossiele ‘subsidies’ (eigenlijk belastingvrijstellingen). Maar die eis is niet wetenschappelijk onderbouwd. Economen vinden weinig grond om aan te nemen dat stopzetting de CO2-uitstoot vermindert of goed is voor het verdienmodel van Nederland waaruit investeringen in innovaties of alternatieve energiebronnen betaald moeten worden.

De (bijna) unanieme wetenschappelijke diagnose – versnelde opwarming van de atmosfeer door de sterke uitstoot van broeikasgassen sinds de industriële revolutie – leidt (nog) niet tot wetenschappelijke consensus over hoe het verder moet. Vervangen van fossiele brandstoffen vraagt om zorgvuldige discussie over wat, waar en hoe snel.

Wetenschappers die demonstreren als wetenschapper, en niet als privépersoon, hebben een speciale verantwoordelijkheid. Wie expliciet zijn wetenschappelijke rol meeneemt naar demonstraties waar verkondigd wordt dat er geen aarde meer zal zijn voor toekomstige generaties, gaat voorbij aan eeuwenlange wetenschappelijke vooruitgang. Apocalyptisch denken is daarmee volledig tegenstrijdig. Er is geen wetenschappelijke aanwijzing dat de mensheid nu niet in staat is tot correcties.

Wie zich uitdrukkelijk afficheert als wetenschapper, moet dezelfde zorgvuldigheid betrachten als gebruikelijk in de wetenschap. Dit is niet een academische kwestie. Wetenschappers die in een demonstratie persoonlijke emoties met wetenschappelijke feiten verwarren, voeden de opvatting dat wetenschap ook maar een mening is.

Kernfysici zagen destijds een ‘informed democracy’ als de bescherming tegen een ramp. Dat is nog steeds zo. Beleid begint met feitenkennis. Niet met wat nu dringend aandacht vraagt, maar met een begrip van de grote toekomstige veranderingen en een afgewogen visie op prioriteiten. Door de politiek te voeden met feiten, helpen wetenschappers de polarisatie tussen ideologie en wetenschap te vermijden.
Louise O. Fresco is wetenschapper, bestuurder en schrijver

MARRAKECH (ANP) - De toenemende economische en geopolitieke fragmentatie in de wereld baart demissionair minister Sigrid Kaag van Financiën zorgen. In de marge van de jaarvergadering van het Internationaal Monetair Fonds (IMF) in Marrakech heeft ze gewaarschuwd voor een "negatieve vicieuze cirkel". Naar verluidt gaat het de bijeengekomen landen deze vergadering ook niet lukken om met een gezamenlijke slotverklaring te komen.

Kaag doelt onder meer op de versplintering van de wereld tussen de handelsblokken rondom China en de Verenigde Staten. Maar ook op kleinere schaal ziet ze fragmentatie. "In de Europese Unie stellen alle lidstaten zich ook niet altijd op als één blok", zegt ze. "Wat mij zorgen baart, is dat we stelselmatig vergeten wat dit betekent voor het globale zuiden."

Veel ontwikkelingslanden kampen met grote schulden of ze kunnen hun klimaataanpak niet alleen opzetten. Zij hebben daarvoor hulp nodig van de internationale gemeenschap. Maar volgens Kaag zorgt de fragmentatie tussen landen ervoor dat het in internationale samenwerkingsverbanden langer duurt om tot besluiten te komen. "Ook kom je daardoor vaak tot slechtere compromissen, terwijl er juist oplossingen nodig zijn."

Meningsverschil

Persbureau Reuters meldde vrijdag op basis van een ingewijde dat de landen het op de huidige vergadering waarschijnlijk niet eens kunnen worden over een gezamenlijke slotverklaring, vanwege een meningsverschil over hoe te verwijzen naar de Russische inval in Oekraïne.

Veel landen willen namelijk dat er vergelijkbare bewoordingen worden gekozen als na de G20-top van vorige maand. Die verklaring maakte geen melding van Russische agressie, maar beklemtoonde slechts dat het onacceptabel is dat naties geweld gebruiken om gebieden in een ander land te veroveren. Meerdere landen uit Europa zouden die omschrijving te zwak vinden voor een slotverklaring bij het IMF.

Ook minister Liesje Schreinemacher voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking merkte al dat de opstelling van landen verschilt ten aanzien van de oorlog in Oekraïne. Zelf heeft ze bij de vergadering van de Wereldbank, die ook in Marrakech wordt gehouden, donderdag een statement voorgelezen waarin de Nederlandse solidariteit met Oekraïne werd bevestigd en "de illegale, niet-uitgelokte en ongerechtvaardigde agressie van Rusland" veroordeeld. Schreinemacher maakt zich naar eigen zeggen eveneens zorgen over de toegenomen handelsbarrières en verdeeldheid in de wereld.