Hoewel lang een gewantrouwde minderheid, spelen rooms-katholieken in het naoorlogse Nederland, haast ongemerkt, een vernieuwende rol. Terwijl liberalen hun balletje sloegen en protestanten zich verloren in theologische haarkloverijen, verkenden katholieken vrijwel doorlopend de grenzen en uithoeken van het krachtenveld.

Het aantal partijen dat uit die roomse rusteloosheid voortkwam is indrukwekkend: KVP (Beel), D66 (Van Mierlo, Gruijters), SP (Marijnissen), PPR (Aarden), CDA (Steenkamp), LPF (Fortuyn), PVV (Wilders) en nu dan BBB (Van der Plas, Keijzer) en Nieuw Sociaal Contract (Omtzigt). Maar de KVP, dat was toch het toonbeeld van een schimmige machtspartij die in de jaren vijftig en zestig de lakens uitdeelde? Zo werd zij gezien, ja, maar de KVP was ook de partij die na de oorlog de ongekende samenwerking aanging met een andere gewantrouwde minderheid, de sociaal-democraten.

Dat ‘Nieuwe Bestand’ was een reactie op protestants-liberale dominantie in de jaren dertig. Die coalitie onder leiding van de gereformeerde Colijn slaagde er niet in het rauwe kapitalisme, dat een diepe economische en morele crisis had veroorzaakt, in de teugels te krijgen. Rooms-rood lukte dat na de oorlog wel met de opbouw van een verzorgingsstaat, die het kapitalisme een menselijk gezicht gaf.

Geen uitdrukkelijke C, maar wel herkenbare tonen
De katholieke Marga Klompé zei bij de verdediging van haar Algemene Bijstandswet in 1963, dat dit een wet was ‘waarop iedere burger een beroep kon doen, met opgeheven hoofd, waardoor hij niet zou worden geplaatst in een atmosfeer die in strijd zou zijn met zijn vrijheid en waardigheid van menselijk persoon’. Deze uitspraak drukt bij uitstek het katholieke sociale denken uit, dat je nu terugziet in de grondslagen van de partij van Omtzigt en dat meer dan schril afsteekt tegen de uit elkaar geslagen liberale wantrouwenssamenleving.

Zou de geschiedenis zich herhalen, dan ligt een hernieuwde coalitie van rooms-rood in het verschiet, met dit verschil dat Nieuw Sociaal Contract zich nog minder dan het CDA verbindt met een religie en rood zich heeft verenigd met groen. Pikant in dit verband: Verenigd Links wordt aangevoerd door de Limburgse katholiek Timmermans.

‘Wij horen bij elkaar’
Voor zover je, op basis van de uitslag van de provinciale verkiezingen en de jongste peilingen, kunt spreken van een herstel van het midden is het zonder een uitdrukkelijke C, maar met nog altijd herkenbare tonen uit de christelijke traditie, die overigens net zoveel momenten van verwijdering als van samenwerking heeft meegebracht.

Het CDA kwam in 1980 niet alleen tot stand dankzij het ijveren van de blijmoedige Piet Steenkamp. De beslissende zet werd gegeven door de leden van de drie partijen, die hun kibbelende leiders onder druk zetten met een actie onder de leus ‘Wij horen bij elkaar’. Dat sloot aan bij de toenadering op het kerkelijke erf en de gemeenschappelijke weerstand tegen de polariserende PvdA.

Maar er is altijd een spanning blijven bestaan door de ideologische en culturele verschillen. Onder gereformeerden heerste aanvankelijk de angst dat het CDA een ‘vergrote KVP’ zou worden. Daar leek het ook even op met Van Agt en Lubbers, maar na de tocht door de woestijn in de paarse jaren negentig gaven ineens de protestanten de toon aan: Balkenende, Donner, Klink, De Geus.

Soepelheid van de katholieke cultuur
In 2004 waarschuwden katholieken in het CDA al dat de partij met haar nadruk op economische zelfredzaamheid in liberaal vaarwater kwam en het bonum commune, het algemene welzijn, uit het oog verloor. Dit kernpunt van het katholieke denken sloeg toen nauwelijks aan, maar heeft nu momentum.

De overgave van scheidend CDA-leider Hoekstra aan Rutte in de formatie van 2021, waarvoor hij nu wordt beloond met een schotel Brusselse linzenmoes, kwam niet helemaal uit de lucht vallen. Voor en na oorlog waren er vooraanstaande liberalen die graag wilden samengaan met de ARP en de CHU. De protestantse leerstukken over individuele verantwoordelijkheid en een productief leven sloten toch wonderwel aan bij het liberalisme. Het personalisme, waarop Omtzigt zich nu weer beroept (‘Ieder mens telt’), leefde vooral in de PvdA en de KVP.

Misschien is het de soepelheid in hun cultuur waardoor katholieken, om het even of zij nog gelovig zijn of niet, veel gemakkelijker dan de institutioneel denkende protestanten, naar nieuwe wegen zoeken. Misschien voelen zij daardoor ook scherper aan waar de samenleving om vraagt. De (katholieke) gouverneur van Limburg Léon Frissen waarschuwde in 2010 dat het CDA zich had losgezongen van zijn achterban, achterland en geschiedenis. Het stond voor de keus: óf een partij van de samenleving worden, óf een bestuurlijke elitepartij blijven.

Het lijkt erop dat de kiezers nu die keuze maken en de weg effenen voor rooms-rood in een nieuwe jas.