Twee oorlogen hebben alle stukken op het internationale schaakbord omvergegooid. Europa moet zorgen dat het op dat schaakbord blijft, stelt Frans Timmermans, lijsttrekker van GroenLinks-PvdA en voormalig Eurocommissaris. Dat vraagt om versnelde samenwerking.

Al bijna zeshonderd dagen vechten Oekraïners voor hun vrijheid en onafhankelijkheid. De Russische agressor laat geen oorlogsmisdaad onbenut om zijn illegale, barbaarse veroveringsoorlog te laten slagen. De invasie van buurland Oekraïne veroorzaakt zo’n ommezwaai, zo’n sterke breuk in de Europese geschiedenis, dat de Duitse bondskanselier Olaf Scholz in een toespraak al van Zeitenwende sprak. Deze term werd vorig jaar in Duitsland uitgeroepen tot woord van het jaar.

Een ommezwaai in de geschiedenis, want er woedt weer een massale grondoorlog op ons continent, aan de grenzen van de Europese Unie. Het belangrijkste dat de EU te doen staat, is voorkomen dat Poetin deze oorlog wint en zorgen dat Oekraïne in vrijheid zijn eigen bestemming mag bepalen. Het gaat bij deze oorlog namelijk om meer dan Oekraïne: Rusland bedreigt rechtstreeks onze hele manier van leven: onze vrijheid, onze rechtsstaat en onze waarden.

De dreiging vraagt duidelijk om een fundamentele herijking van ons Europese, buitenlandse en veiligheidsbeleid.

Nieuwe EU-leden
Ten eerste zal de Europese Unie zich moeten voorbereiden op de toelating van nieuwe leden: naast Oekraïne ook Moldavië en landen in de Balkan. Zij dreigen te worden meegesleurd in de door Rusland aangewakkerde instabiliteit. Maar de EU is nu helaas nog lang niet klaar om nieuwe landen op te kunnen nemen en de kandidaten zijn verre van klaar om het lidmaatschap van de EU aan te kunnen.

Nederland is tot nu toe niet verder gekomen dan dit vast te stellen. Het houdt bovendien hier en daar vast aan oude dogma’s. In landen als Duitsland en Frankrijk, maar ook in Portugal en Spanje, wordt er wel over nagedacht hoe deze gordiaanse knoop te ontwarren valt.

Omdat de belangen van Nederland en Duitsland zo parallel lopen, politiek, economisch en maatschappelijk, ligt het sterk voor de hand de ideeën en plannen voor een uitbreidings- en toekomstbestendig Europa samen met Duitsland vorm te geven. Duitsland en Frankrijk hebben hiertoe al het initiatief genomen, het proces zou aan kracht winnen als Nederland zich hierbij zou aansluiten. Mogelijk samen met Polen, een zeer belangrijk land voor de Europese toekomst, een land dat de kiezers bovendien onlangs weer op een pro-Europese koers hebben gezet.

Nauwere samenwerking
Kern van de benadering zou zijn hoe je lidstaten de mogelijkheid geeft tot nauwere samenwerking, zonder wat tot nu toe is opgebouwd te laten verwateren. Een kern-Europa is daarbij niet het doel, maar kan een uitkomst zijn als het altijd dezelfde groep landen blijkt te zijn die kiest voor nauwere samenwerking.

Mijn inschatting is dat dit weleens zou kunnen variëren, zodat er verschillende groepen ontstaan op verschillende terreinen. Daarvoor ruimte bieden is juist voor kleinere landen belangrijk, want een vaste centrale groep van grote landen zou het wezen van de Europese integratie ondermijnen.

Meerdere snelheden
Als het goed wordt ingebed in de huidige stand van zaken, kunnen EU-kandidaten zich toeleggen op het bereiken van een basisniveau van lidmaatschap. En daarna kunnen ze dan, desgewenst, doorgroeien naar de nauwere samenwerking die door (groepen van) huidige lidstaten wordt opgezet.

Een datum noemen voor de toelating van Oekraïne en andere kandidaten is onverstandig, maar het is noodzakelijk om te erkennen dat we snelheid moeten maken. Anders zal de instabiliteit de EU binnensijpelen en onze manier van leven ondermijnen. Daarom moeten we plannen maken voor een Europa van meerdere snelheden.

De internationale politiek is een schaakbord: regeringsleiders en diplomaten proberen vanuit verschillende machtsposities hun stukken zo goed mogelijk veilig te stellen, uitgaande van spelregels die door iedereen in meer en mindere mate worden aanvaard. Op dit moment lijkt het wel of iemand met een grote klap het schaakbord heeft omgegooid waarbij de stukken in alle hoeken van de kamer terecht zijn gekomen.

Valse tegenstelling
Bij de grote conflicten die nu spelen, rond Oekraïne en in het Midden-Oosten, lijkt het ‘Noorden’ of het ‘Westen’ tegenover het ‘Zuiden’ te staan. Het is een valse tegenstelling. Maar ook valse tegenstellingen kennen hun eigen dynamiek en kunnen in belangrijke mate bijdragen aan escalatie en geweld. Dit doorbreken zal een prioriteit moeten zijn voor de EU. We moeten ons realiseren dat eenzijdige posities en relativering van internationaal recht het beeld voeden van the West against the rest.

Dat laatste is een zeer gevaarlijk beeld, dat in potentie kan leiden tot een lange periode van internationale conflicten en zeer moeilijk te beheersen spanningen.

De hoofdrolspelers op het schaakbord hebben dus een grote verantwoordelijkheid. We moeten voorkomen dat de pogrom van 7 oktober 2023 in Israël tot eenzelfde kettingreactie leidt als de moord in Sarajevo in 1914, die de Eerste Wereldoorlog inluidde. De EU en haar lidstaten moeten hun belangrijke stukken op het schaakbord houden. Want onze verdeeldheid maakt ons tot pionnen en pionnen worden als eerste van het schaakbord geveegd.

Eenheid in Europa is alleen te bereiken als we vasthouden aan de uitgangspunten van het internationale recht. We moeten duidelijk zijn over de noodzaak de terreur van Hamas te bestrijden en de dreiging uit te schakelen, maar even duidelijk zijn over het stoppen van acties die duizenden onschuldige slachtoffers maken.

Compromissen sluiten
Die eenheid kan Europa alleen bereiken als Europese landen bereid zijn compromissen te sluiten, zodat we met één stem spreken. Het veto bij buitenlands beleid moet snel verdwijnen, zodat een enkele lidstaat niet de hele Unie kan verlammen.

De Zeitenwende raakt niet alleen Europa, maar de hele wereld. Hoe wij als Europeanen de nieuwe bedreigingen het hoofd bieden, wordt wereldwijd gevolgd. Als wij ons daarbij blijvend laten leiden door recht en rechtvaardigheid en daarbij niet met verschillende maten meten, hebben we een kans wereldwijd vertrouwen terug te winnen. Dan kunnen we een tweedeling voorkomen die voor ons uiteindelijk heel slecht zal uitpakken.

Niemand neemt ons kwalijk dat wij de meest urgente bedreiging ook met de meeste urgentie aanpakken. Maar als we daarmee de noden, wensen en aspiraties van de opkomende landen negeren of zelfs tegenwerken, maken we op termijn onze problemen alleen maar groter.

Laat ons eigenbelang een verlicht eigenbelang zijn, dat willen we thuis, dat zouden we ook moeten willen in de wijde wereld.

Twee oorlogen, de ene nog uitzichtlozer dan de andere, vragen de aandacht van de wereld. De Oekraïense president Zelensky bewoog hemel en aarde om het Amerikaanse Congres ervan te overtuigen de steun voor zijn land gaande te houden. De Amerikaanse defensieminister Austin was daarover helder: zonder dat wint Poetin.

Israël is assertiever. Secretaris-generaal Guterres van de Verenigde Naties moest een lesje worden geleerd omdat hij aandacht voor het lijden van de Gazanen had gevraagd. Vervolgens speldt de Israëlische VN-ambassadeur Gilad zichzelf een Jodenster op. Die gaat er pas af als de Veiligheidsraad Hamas onomwonden veroordeelt.

Tegelijkertijd tracht president Biden de steun aan Israël en Oekraïne aan elkaar te koppelen om te voorkomen dat Oekraïne zonder komt te zitten. Dat is nodig, omdat deze oorlog bij het Amerikaanse publiek snel uit beeld dreigt te raken en de Republikeinen steeds grotere aarzelingen hebben om die steun aan Kyiv voort te zetten.

Als de conflicten escaleren, dreigen oorlogen met kernwapenmogendheden in de hoofdrol
Voor Biden is militaire steun aan beide landen een bittere noodzaak. Als Israël of Oekraïne verliest, dan worden de kaarten in het Midden-Oosten en Europa hertekend. En als de conflicten escaleren, dreigen regionale oorlogen met kernwapenmogendheden in de hoofdrol. Bovendien wordt in beide gevallen de positie van Amerika in de Indo-Pacific verzwakt. Daardoor kan China zijn militaire avonturen in de Zuid-Chinese Zee of tegen Taiwan opvoeren.

Ook bij ons vermindert de belangstelling voor Oe­kraïne. Dat is verklaarbaar. Israël roept vanwege de historische beladenheid van dat land nu eenmaal meer emoties op dan Oekraïne. Maar zowel in Europa als in het Midden-Oosten staat nu zoveel op het spel dat niemand het zich kan permitteren om aan een van beide oorlogen minder prioriteit te geven.

Voor ons Europeanen zijn de directe gevolgen van een regionale oorlog in het Midden-Oosten vooral economisch. De Wereldbank beschreef een apocalyptisch scenario waarin de markten ontregeld raken en de olieprijzen met 75 procent kunnen stijgen. Daarmee krijgen we een herhaling van de energiecrisis die we net te boven zijn gekomen. Dat de inflatie dan onder controle kan komen, lijkt een illusie.

Baltische landen vrezen de volgende slachtoffers te zijn
De gevolgen van een Russisch succes zijn nog ingrijpender. Austin heeft gelijk als hij zegt dat zonder westerse steun Poetin sterker wordt en hij uiteindelijk kan doen wat hij wil. De Baltische landen, ook ooit onderdeel van het Russische rijk, worden bij die gedachte uiterst zenuwachtig. Zij vrezen de volgende slachtoffers van Poetin te zijn. Daarmee escaleert de strijd in Oekraïne naar de Navo en zijn we een stap verwijderd van de inzet van kernwapens.

De vraag wat er gebeurt als Oekraïne verliest, wordt in de hoofdsteden echter angstvallig vermeden. Maar de onzekerheid over de Amerikaanse steun dwingt ons daarover na te denken. Gaan wij die wapens leveren als Amerika wegvalt? Daarvoor ontbreekt voorlopig de industriële capaciteit. Hoe ernstig het daarmee is gesteld blijkt uit de problemen om in de EU binnen een jaar een miljoen 155mm granaten te produceren ter compensatie van aan Oekraïne geleverde munitie.

Oorlogen zijn een feit, maar ik merk te weinig urgentie om de industriële capaciteit versneld op te voeren. Soms vraag ik mij af of wij Europeanen, in tegenstelling tot de Amerikaan Austin, überhaupt doordrongen zijn van de ernst van de situatie.