Al twee jaar komt Finland in het World Happiness Report van de VN als gelukkigste land ter wereld uit bus. In zijn zoektocht naar aardse paradijzen, bezoekt Olaf Tempelman deze gelukskampioen.

Ze kennen hier een wit seizoen en een zwart seizoen. Voorbijgangers zijn hier schaars. Ik moet nu in het centrum zijn van de hoofdstad van het land waar experts het meeste geluk ter wereld waarnemen, maar ik merk het nergens aan. Rechts appartementencomplexen uit de jaren zeventig die geen architectuurprijs verdienen, links het soort flats waarin de Sovjet-Unie ook grossierde, verderop een bakstenen plein met een evangelisch-lutherse kerk die het niet moet hebben van een sprankelende buitenkant.

Een typische ervaring van reizigers die net in een land zijn aangekomen is dat ze zich afvragen waar het hen aan doet denken. Ik ben een keer in Denemarken geweest toen dat nog de eerste plek bekleedde in het World Happiness Report van de Verenigde Naties – ik vond het er net Nederland. Het land waar ik nu loop heeft én Denemarken én Noorwegen qua geluk naar de kroon gestoken, althans volgens gelukwetenschappers van de VN. Het doet mij helemaal niet denken aan Nederland. Was ik hier gedropt, dan had ik gezegd: ik ben in een vrij nette buitenwijk ergens in het oude Oostblok.

Is dit al het centrum? Een forse bebaarde jongeman met hoornen bril die op beide stevige armen doodshoofden heeft laten tatoeëren, bezondigt zich niet aan barok taalgebruik: ‘yes’. Voor ik om details kan vragen, is hij al doorgestapt en ben ik weer de enige op straat. Een paar honderd meter verder slaag ik erin de aandacht te trekken van een bebaarde tatoeman met zwarte oorringen die geheel woordloos de weg wijst.

Luttele minuten later bevind ik mij in het centrum van het centrum van de hoofdstad van de nummer één van het World Happiness Report. Daar is de kade van de Finse Golf. En daar zie ik de veerboot naar Estland.

In Tallinn, hoofdstad van Estland, de noordelijkste Baltische staat, heb ik ze voor het eerst gezien: de mensen die de gelukkigste ter wereld zouden worden. Op een kristalheldere winterdag werd ik er omvergelopen door een gedistilleerd ruikende meute. Een oude Estse vrouw die ooit Frans had geleerd verschafte uitleg: ‘Dat zijn Finnen, monsieur, Finnen!’ Pas daarna zag ik de veerboot liggen met het woord ‘Helsinki’. Aan de andere kant van een hek werd die boot betreden door Finnen die in Estland de maximaal toegestane hoeveelheid goedkope alcohol hadden ingeslagen: twee volle Baltische boodschappentassen de man.

Die Finnen roken naar drank, maar zeiden geen woord. In zijn bestseller over Scandinavië, The Almost Nearly Perfect People, behandelt de Britse auteur Michael Booth de Finse volksziel aan de hand van een befaamde Finnengrap. Hakku en Jaakko komen elkaar tegen op straat. ‘Drinken?’, vraagt Hakku. ‘Ja’, zegt Jaakko. De eerste fles wodka wordt geleegd in stilte. Bij het openen van de tweede fles vraagt Hakku: ‘Hoe gaat het?’ Jaakko: ‘We zouden toch drínken!?’

Ik had die grap niet geciteerd als ik op mijn eerste dag in Helsinki spraakzame Finnen had getroffen. Geenszins: mijn langste gesprek voerde ik met een Fin van Syrische origine, Hoesseini, vijf jaar geleden in een Libanees vluchtelingenkamp uitverkoren voor een plek in het gelukkigste land ter wereld, en nu werkzaam bij een shoarma-etablissement. ‘De winters zijn hier moeilijk’, zegt hij, ‘maar de mensen zijn hier goed. Als een Fin je vriend wordt, dan heb je een échte vriend.’

Van je allochtonen moet je het hebben voor je reclame. Vraag autochtonen naar Fins geluk en ze maken minder reclame, en dat is eufemistisch gesteld. Een Fin zegt: ‘Toen ik las dat Finland wereldkampioen geluk was geworden, dacht ik: nepnieuws!’ Een ander: ‘Ik las het en ik dacht: ze zijn gek geworden.’ Weer een ander: ‘Finland happy? You don’t fool me!’

Eén kort antwoord dat ik krijg op de vraag naar Fins geluk – ‘Salmiakkikossu’ – moet ik googelen. Mijn telefoon toont een donkere wodkacocktail. Ach, misschien heeft het te maken met het feit dat het hier de helft van het jaar donker is. Ik ben nog nooit in een land geweest met zoveel zwarte T-shirts met doodshoofden en monsters in het straatbeeld. Die monsters zie je ook terug op Finse armen en schouders, en in Finse nekken. Qua tatoeages zit dit volk boven het Europese gemiddelde, en schedels, draken en dolken winnen het in Finland met gemak van rozen en zeemeerminnen.

Aan het eind van mijn eerste dag blader ik door mijn opschrijfblok en vraag ik me af hoe ik deze mensen op geluk ga betrappen. Als ze er een recept voor hebben, dan lopen ze er niet mee te koop. Enkele dames en heren achter balies van toeristenbureaus, hotels en musea voelden zich verplicht ‘het goede onderwijs, de gratis kinderopvang, de uitgebreide verzorgingsstaat, de gevorderde emancipatie en de mooie natuur’ te prijzen, maar één baliemevrouw nuanceerde dat meteen door te melden dat nogal wat Finnen desondanks ten prooi vallen aan depressies.

Toen Finland in 2018 voor het eerst Noorwegen en Denemarken qua geluk voorbijstreefde, leidde dat niet tot kampioensfeesten, maar tot krantenstukken waarin vraagtekens werden geplaatst bij de onderzoeksmethoden. Een vriend die correspondent was in Scandinavië in de tijd dat ik in Oost-Europa zat, had me vooraf gewaarschuwd: een verhaal over Fins geluk laat zich niet eenvoudig schrijven. Die Finnen, die lijden niet aan zelfingenomenheid, die beschouwen zichzelf als succesvol noch gelukkig. Finland is nog altijd zijn favoriete Scandinavische land. Michael Booth doet in The Almost Nearly Perfect People het hele hoge noorden aan, en zijn favoriete Scandinavische land is precies hetzelfde.

Saunacultuur
Wat doe je als aan de wand van een houten keet een stuk of dertig broeken hangen waar portemonnees en smartphones uitsteken? Dan hang je je eigen broek ernaast – dat doe ik althans, want aan de wand van deze sauna vang ik volgens mij voor het eerst een glimp op van wat ze in het Wereldgeluksrapport de ‘high trust society’ noemen. Misschien denkt u dat deze sauna geïsoleerd in de natuur ligt, op een afgesloten terrein van een hotel. Nee, dit is een publieke sauna. In de omgeving wemelt het van de sociale woningbouw. Ik heb er mensen zien lopen uit het Midden-Oosten en de hoorn van Afrika, al overheersen die niet, want Finland krijgt ook een pluim van de VN voor het beleidsmatig tegengaan van gettovorming.

Het hotel stamt uit de jaren zeventig en oogt van buiten niet fraaier dan de sociale woningbouwcomplexen in de omgeving. Op foto’s aan de muren lopen ontklede Finse schonen door weilanden, in een reeks variaties op de beroemde PSP-poster ‘Ontwapenend’. Het meisje aan de hotelbalie vertelt dat Finnen ‘nukkig en melancholisch’ zijn, en dat de sauna in het hotel speciaal voor buitenlanders niet warmer wordt gestookt dan 80 graden, vooral Chinezen gaan bij hogere temperaturen lastig doen. Buiten is een publieke sauna, die is gratis, maar daar moet je training voor hebben, je bent hier bij het volk dat de sauna uitvond, niet bij beginners. Nu nam mijn vader mij als vijfjarig jongetje al mee naar een sauna – één keer smolten daar de bandjes van mijn lievelingsautootje – dus ik meen dat het met mijn saunaconditie wel snor zit. Daarbij: ik ben hier gekomen voor Fins geluk, niet voor Chinees geluk bij 80 graden.

Van de twee zaken waar Finnen buiten hun landsgrenzen bekend om zijn, hun sauna- en hun drankgebruik, wordt alleen het eerste door statistieken gestaafd. Die saunacultuur is verdraaid geen mythe. Officieel zijn er in Finland drie miljoen sauna’s, dus ongeveer één op elke twee Finnen. Ten noorden van Helsinki is de sauna een vast onderdeel van de meeste badkamers. Maar belangrijker zijn hier de openbare sauna’s, want die hebben ook een sociale functie. Dat de sauna in Finland het equivalent is van de pub in Engeland, wordt mij allengs duidelijk.

In drie avonden die ik in gratis publieke sauna’s doorbreng, in respectievelijk Helsinki, Oulu en Rovaniemi, ga ik de uitkomsten van dat World Happiness Report beter begrijpen – met dank aan het Finse onderwijs, dat ervoor zorgt dat ook loodgieters en buschauffeurs zich prima kunnen uitdrukken in het Engels, voor mensen met een moedertaal die familie is van het Hongaars een aanzienlijkere prestatie dan voor Nederlanders of Zweden.

Die Finse sauna’s kunnen gróót zijn, sommige ogen als theaters, met forse houtkachels als podium. In die Finse sauna’s zitten alle leeftijden door elkaar, je zit er naast kleuters en naast bejaarden. En in die sauna’s práten die Finnen eindelijk, zij het niet over ditjes en datjes. In dit land lijkt een ongeschreven verbod te bestaan op ‘small talk’. Wie in Nederland weleens in een sauna komt, weet dat je daar vaak moet luisteren naar gesprekken over verbouwingen, iPhones en smoothies. Wie wil, mag mijn bewijsvoering anekdotisch en onwetenschappelijk noemen, maar in de Finse sauna’s die ík bezoek zeggen mensen wat ze op hun hart hebben.

In Helsinki raak ik aan de praat met Avi, een ict-manager die mij vertelt dat hij leed aan ernstige slapeloosheid en kampte met een verslaving aan tranquillizers, tot hij ontdekte dat een extra hete sauna ’s avonds hielp, op voorwaarde dat je na de sauna meteen naar bed gaat en niet meer op je telefoon kijkt.

In Oulu raak ik aan de praat met Lilian, behorende tot Finlands Zweedse minderheid, die mij vertelt hoe ingrijpend haar leven veranderde toen haar man alzheimer kreeg. Lilian weet ook waarom de buitenwereld Finland associeert met drank, terwijl je dat statistisch niet terugziet. Haar Zweedse familieleden drinken dagelijks doch matig, haar Finse familieleden drinken sporadisch doch snel en excessief. Een avond eindigt dan met smakken op de grond. De Finse ziel, moet ik van Lilian onthouden, is de donkerste van Scandinavië.

In Rovaniemi raak ik aan de praat met Jossi, kok en zoon van een dominee, die mij vertelt dat er tumoren waren ontdekt in zijn ruggenmerg. Na vier zware operaties is hij genezen verklaard, maar het praktische herstelproces is lang en moeilijk, en zijn krukken gaan mee tot in de sauna.

Wanneer praat je zomaar met vreemdelingen over vertrouwelijke dingen? Als je denkt dat mensen te vertrouwen zijn, vermoed ik. In de meeste van de 200 landen die het Wereldgeluksrapport examineert, doen mensen dat minder. Zeg gerust dat vertrouwen in vreemden wereldwijd geen regel is.

Dat Finnen zich het compliment ‘high trust society’ niet laten welgevallen, had ik kunnen voorzien. ‘Finnen kunnen zichzelf niet verkopen’, hoor ik de sauna van Rovaniemi van een Finse. Er is een klimatologische oorzaak voor die snelle openheid over belangrijke dingen, hoor ik de sauna van Oulu van Katjaana, dochter van een moeder die in de winter van 1928 in een dorpssauna werd geboren. In dit deel van Europa hadden mensen niet de luxe om over onbelangrijke dingen te praten. Ze werden zo weinig door de natuur verwend dat ze op elkaar moesten kunnen bouwen. Ze zochten elkaar niet op om samen aan het strand olijven te gaan eten, ze zochten elkaar op om samen de ingesneeuwde buurvrouw uit te graven. Wie hier iemand in de steek liet, schond de belangrijkste sociale code.

Michael Booth zegt het in The Almost Nearly Perfect People als volgt: als je aan de rand van een afgrond bungelt of zonder zwemdiploma in het water belandt, is je kans op overleving het grootst als er een Fin langskomt.

Mijn bestendigheid tegen hoge saunatemperaturen stelde niets voor vergeleken bij die van Finnen tussen de 5 en de 85. Om naar saunaverhalen te kunnen blijven luisteren, moest ik mij vaker dan zij in koude bassins onderdompelen. In Rovaniemi was er geen bassin, maar alleen een rivier met een sterke stroming. Elke keer als ik van de steiger afsprong, keken getrainde saunagangers of ik niet werd meegesleurd door de stroom, klaar om mij te redden. Op de steiger raakte ik aan de praat met Pekka, universitair gediplomeerd basisschoolonderwijzer, net als ik geboren medio 1970. In hem was ik bijzonder geïnteresseerd, want over het Finse onderwijs steekt het Wereldgeluksrapport de loftrompet.

Er moet een tijd zijn geweest dat de leraar in Nederland net zo’n status had als in Finland. Je leest weleens in oude romans over de onderwijzer die op straat met net zoveel eerbied wordt gegroet als de dokter. Toen ik naar school ging, was die tijd allang voorbij. Ik kan me niet anders herinneren dan dat wij leraren weinig benijdenswaardig vonden.

Op de steiger voor de openbare sauna van Rovaniemi moet ik een beroep doen op mijn voorstellingsvermogen om te beseffen dat leraar worden in Finland zoiets is als chirurg of piloot worden elders – dat er een paar jaar terug bij de masteropleiding voor leraren aan de Universiteit van Helsinki 2400 aanmeldingen waren voor 120 plaatsen.

In het Wereldgeluksrapport passeren de merites van het Finse onderwijs kort de revue, maar ze zijn ook beschreven in allerlei Nederlandse publicaties: leraren zijn universitair opgeleid, kwaliteitsverschillen tussen scholen zijn er nauwelijks, tot de leeftijd van zestien worden kinderen nauwelijks onderworpen aan toetsen – de school moet geen plek zijn waar ze moeten scoren. En toch scóren die Finse kinderen in vergelijkende onderzoeken gemiddeld beter dan Europese leeftijdsgenoten, inclusief die uit Zweden, Noorwegen en Denemarken.

Pekka heeft plusminus dertig landen bezocht en vaak collega’s gesproken. Volgens hem moet ik één zinnetje in mijn verhaal zetten: ‘Finland is het enige land ter wereld waar geen enkele ouder bijlessen regelt voor zijn kind.’ Ik vertel Pekka over de twee landen die ik goed ken. In Roemenië, waar ik correspondent was, waren bijlessen belangrijker dan het officiële onderwijs: leraren verdienden 80 procent van hun geld met bijlessen na schooltijd. Hoe rijker de ouders, hoe beter de leraren die ze konden inhuren. In het Nederland van de jaren zeventig waren bijlessen geen gangbare praktijk, althans niet op mijn school. In het Nederland van de 21ste eeuw is dat wel anders: hordes ouders die het kunnen betalen laten hun kinderen tegenwoordig ‘bijtrainen’.

Waarom doen Finse ouders dat niet? Simpel, zegt Pekka: omdat kinderen die bijlessen op school krijgen. Leerstof die de leraar eerst klassikaal behandelt, die behandelt hij later op de dag één-op-één met kinderen die er moeite mee hebben. Het systeem is erop gericht te voorkomen dat er op jonge leeftijd grote verschillen ontstaan. In theorie kan dat systeem overal worden overgenomen, in de praktijk, zegt Pekka, ‘kan het alleen in landen met een egalitaire cultuur’: je moet het normaal vinden dat een van jouw belastingcenten aan de universiteit opgeleide leraar zeeën van tijd besteedt aan andermans kind dat moeilijk meekomt, terwijl jouw kind daar niets voor terugkrijgt – behalve misschien in een verre toekomst, in de vorm van een maatschappij zonder al te grote kloof tussen hoog- en laagopgeleiden.

Je kunt het Finse onderwijs niet los zien van de rest van de samenleving en de belastingmoraal, zegt Pekka: ‘In landen waar kinderen bijles krijgen, wordt ook zwart gewerkt en belasting ontdoken.’ Een Duitse expat die eerder in Nederland en Zweden woonde, zegt het als volgt: ‘Nergens is de belastingmoraal zo hoog als in Finland. Ze geloven echt dat het goed is om een tarief van vijftig procent te betalen. Belastingontwijking is net zo uit den boze als zwart werken. Overal in Europa vind je mannetjes die ’s avonds goedkoop iets voor je kunnen doen als je ze cash betaalt. In Finland vind je ze niet. ’

Misschien zie je die mentaliteit zelfs terug in het verkeer: wie zich in Finland aan de maximumsnelheid houdt, wordt niet ingehaald of getrakteerd op lichtsignalen. Nog iets typisch: weerstand tegen arbitraire fooien in restaurants. Wie ten noorden van Helsinki fooi geeft, kan uitgelegd krijgen dat de service bij de prijs zit inbegrepen. Een kelner in Oulu keek mij aan alsof ik hem met steekpenningen had proberen te werven voor de ’Ndrangheta: als we aan zúlke dingen beginnen, eindigen we als Zuid-Italië.

Op de steiger voor de openbare sauna van Rovaniemi ben ik inmiddels zo vertrouwd met onderwijzer Pekka dat ik hem wel iets delicaats durf voor te leggen, iets wat je vaak leest over Finland. Ja, het onderwijs is er goed. Ja, de belastingmoraal is er hoog. Ja, je hebt er nauwelijks gettovorming. Maar dat komt omdat Finland veel later dan andere Europese landen migranten kreeg, en in vergelijking met Noord-Europa nog steeds relatief weinig migranten heeft. Vooral commentatoren uit Zweden, waar gettovorming en groot probleem is, vinden Finnen zowel onervaren als bevoorrecht. Pekka zou geen Fin zijn als had gerepliceerd: ‘Welnee, Finnen gaan slimmer om met migratie dan Zweden!’ Hij zegt: ‘We weten niet hoe Finland zich op termijn met migranten zal ontwikkelen. We weten wel dat migranten het op Finse scholen tot nog toe beter doen dan op Zweedse, en dat migrantenkinderen in het Finse onderwijs niet achterblijven.’

’s Werelds gelukkigste land is niet eens zo’n mooi land, vinden twee New Yorkse toeristen in de trein naar het hoge noorden. Nederland, dát vonden ze mooi, jammer dat ze daar maar zo kort in de trein hoefden te zitten. Dan Finland, bijna tien keer zo groot. In de trein van Helsinki naar Rovaniemi zien we de eerste paar uur nog fraaie meren. De rest van de dag raakt het spoor ingesloten door eindeloze berkenbossen. Steden worden schaarser en kleiner. Stille stadscentra laten zich nauwelijks van stille buitenwijken onderscheiden, al was het maar omdat overal veel sociale woningbouw staat.

Tussen al die berken langs de rails vang je af en toe van een glimp op van nóg een Fins geluksgeheim. Het World Happiness Report weet ervan. ’s Werelds gelukkigste mensen vertrouwen elkaar, ze hebben goed onderwijs en sauna’s, maar ze hebben óók bijna allemaal hun diep in de bossen verscholen houten buitenhuizen waarin ze de wereld de wereld kunnen laten. Michael Booth zegt het poëtisch: ooit zijn de Finnen uit die bossen tevoorschijn gekomen, en zodra ze kunnen keren ze naar die bossen terug. Hun jaar valt uiteen in een donkere tijd waarin ze werken in kantoren waarin de hele dag licht brandt en waarin ze zich warm houden met wodka uit Estland, en een lichte tijd waarin ze in hun buitenhuizen geen lamp aan hoeven te doen.

Wie inzoomt op Google Earth, ziet hoe ver die buitenhuizen van elkaar afliggen. ‘Natuurmensen zijn vrijwillig eenzame mensen’, hoor ik in de sauna van Rovaniemi. Als ik had geweten dat je je door zomaar het erf van een Fins buitenhuis op te lopen minstens zo’n privacyschender betoont als Mark Zuckerberg, had ik het niet gedaan. De bewoners waren beleefd, maar zichtbaar geschrokken. Ik zag die dag wel stiekem waar de complimenten in het Wereldgeluksrapport voor het Finse emancipatiebeleid vandaan komen, want in veel buitenhuizen waren vrouwen aan het boren en lassen.

In de sauna van Helsinki is Avi, de ict-manager die leed aan slapeloosheid, aan het eind van de avond bereid iets positiefs te zeggen over zijn land. Overal ter wereld heb je winnaars en verliezers, zegt hij, maar bijna nergens zijn de verschillen tussen die twee zo klein als in Finland. Winnaars hebben overal ter wereld buitenhuizen. In Finland hebben verliezers óók buitenhuizen, je komt ze zelfs tegen in de sauna, ze zijn eigenlijk niet van winnaars te onderscheiden. ‘Ik denk dat veel Finnen diep in hun hart niet geloven dat er winnaars en verliezers bestaan’, zegt hij, ‘iedereen moest hier knokken om de winter door te komen, de natuur was hier de grote gelijkmaker.’ In zijn buitenhuis heeft Avi bewust geen wifi, maar ik ben daar in de lichte helft van het jaar uitgenodigd, en als een Fín je uitnodigt, dan moet je dat serieus nemen.