Na ruim twintig jaar aan de macht heeft Poetin de tijd al flink weten terug te draaien. Sinds hij bij de eeuwwisseling op het politieke toneel in Rusland verscheen is hij stelselmatig bezig geweest de nog prille democratie van na de ineenstorting van de Sovjet-Unie te ontmantelen. Vooral de laatste tijd gaat het hard: in de aanloop naar de oorlog is de oppositie vrijwel monddood gemaakt.
Het Russische parlement, de Doema, is veranderd in een soort Opperste Sovjet, de volksvertegenwoordiging die in de Sovjet-periode als stempelmachine fungeerde voor de besluiten van het politbureau van de communistische partij. ‘Ni sjagoe nazad! (Geen stap achteruit!)’, was het strenge bevel dat Sovjet-dictator Josif Stalin in 1942 uitvaardigde. ‘We moeten hardnekkig, tot de laatste druppel bloed, iedere positie verdedigen, iedere meter Sovjet-terrein, vasthouden aan ieder stukje Sovjet-grond en dat tot het uiterste verdedigen.’
Een echo daarvan klinkt nu ook door in het offensief tegen Oekraïne, ook al gaat het niet om Russisch grondgebied, maar om Oekraïense grond waarop Rusland ‘recht’ zegt te hebben. Van terugtrekken wil president Poetin, net als Stalin, niet horen, ondanks de tegenslagen die het Russische leger sinds het begin van de inval in het buurland te verwerken heeft gekregen.
Poetin greep vorig jaar september persoonlijk in toen Russische troepen bij de stad Lyman in de Donbas in het nauw raakten. Tegen het advies van zijn generaals gaf hij de militaire commandanten het bevel tegen iedere prijs stand te houden.
Een sinistere parallel met de Stalin-periode is het gebruik van gevangenen uit de Russische strafkampen voor de strijd in Oekraïne. Eind zomer 2022 begon het beruchte huurlingenleger Wagner gevangenen te rekruteren uit de strafkolonies: in ruil voor een half jaar aan het front krijgen zij gratie van president Poetin. Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog zette het Kremlin op grote schaal gevangenen uit de Goelag in tegen Hitlers troepen. Een groot deel van de naar schatting één miljoen gevangenen overleefde de oorlog niet. Zij kregen de gevaarlijkste taken, net als de gevangenen die Wagner in de kampen heeft weten te ronselen. Zij worden vaak vooruit gestuurd, zodat meer ervaren Wagnerstrijders de posities van de vijand kunnen lokaliseren.
Wagnerbaas Jevgeni Prigozjin heeft volgens overlopers uit het huurlingenleger ook leentjebuur gespeeld bij Stalin als het gaat om het handhaven van de discipline onder de gevangenen. Net als destijds opereren er achter de voorste linies eenheden die moeten voorkomen dat de gevangenen de benen nemen of zich tegen de bevelen in terugtrekken. Wie gepakt wordt, hangt standrechtelijke executie boven het hoofd. Dergelijke ‘zagradotrjady’ (barrière-eenheden) zette Stalin ook in om de discipline in het Rode Leger te garanderen. Maar een groot verschil is natuurlijk dat de Sovjet-Unie zich destijds verdedigde tegen de binnenvallende Duitse troepen, terwijl Rusland nu een aanvalsoorlog voert.