Kabinet Kok-1 zag Navo-uitbreiding niet zitten: ‘Wat als Rusland boos wordt?’
ACHTERGRONDNederland was in 1997 vreselijk benauwd om Rusland voor het hoofd te stoten met uitbreiding van de Navo, blijkt uit vrijgegeven notulen. Uiteindelijk stemde het kabinet toch in met de expansie richting het oosten, later door Vladimir Poetin aangegrepen als rechtvaardiging voor zijn invasie van Oekraïne. Een reconstructie.

Sander van Mersbergen 07-01-23, 13:00
24 januari - Uitbreiden: waarom?
Een grijze vrijdagochtend in Den Haag. Vijftig kilometer noordwaarts, bij Badhoevedorp, vindt in dichte mist een grote kettingbotsing plaats, met twee doden en dertig gewonden. De ministers in de Trêveszaal hebben daar geen weet van. Het kabinet Paars-1 behandelt lastige dossiers: de varkenspest, Desi Bouterse, en… de uitbreiding van de Navo.

Voormalige Oostbloklanden als Hongarije, Polen en Tsjechië willen bij het westerse bondgenootschap. Maar is dat wel verstandig? Het Nederlandse kabinet is er niet zo zeker van. Vicepremier Hans Dijkstal (VVD) merkt op dat het weleens tegen het verkeerde been van Rusland kan zijn, dat het kan zien als een afname van hun machtspositie. Zijn partijgenoot Annemarie Jorritsma vraagt zich enigszins retorisch af of de veiligheid van Europa er dan wel mee gediend is.


Ook premier Wim Kok (PvdA) is kritisch. Hij begrijpt niet waarom de uitbreiding, die in juli op de agenda staat voor de Navo-top in Madrid, al zo snel geregeld moet worden. De premier is net in Rusland geweest, en heeft daar gemerkt hoe lastig de expansie voor de Russen te accepteren is. Zelfs als de regering zijn bezwaren intrekt, zou de Russische bevolking het niet begrijpen, stelt Kok.

Niet iedereen in de Trêveszaal is bovendien overtuigd van de noodzaak voor een grotere, sterkere Navo. Door de val van de Berlijnse Muur, eind 1989, is het wereldbeeld van de ministers veranderd. ,,Er is geen sprake meer van een gezamenlijke verdediging van het Navo-blok tegen een aanval van buiten het verdragsgebied’’, zegt Jan Pronk bijvoorbeeld. De Koude oorlog is in zijn ogen ‘definitief’ voorbij.

Verantwoording
Dit verhaal is gebaseerd op onlangs openbaar gemaakte notulen van de ministerraad in 1997. Uitbreiding van de Navo stond daarin twintig keer op de agenda. Bertjan Verbeek, hoogleraar Internationale Betrekkingen in Nijmegen, en journalist, historicus en Rusland-kenner Hubert Smeets hielpen de discussies van toen in historisch perspectief te plaatsen.

Pronk pleit daarom voor een andere naam voor de Navo, een naam die beter past bij de nieuwe tijd, waarin binnenlandse conflicten de boventoon zullen voeren. De oorlog in het voormalige Joegoslavië ligt nog vers in het geheugen, in Kosovo laait de onrust weer op. Kok schaart zich achter zijn partijgenoot. Hij stelt dat eerst een ei moet worden gelegd over wat de nieuwe Navo nou eigenlijk moet zijn, en hoe die zich verhoudt tot Rusland. Pas daarna is uitbreiding wat hem betreft aan de orde.

Het is minister van Buitenlandse Zaken Hans van Mierlo die de aanwezigen uit de droom helpt. Bij de andere lidstaten is het niet de vraag óf er landen bij komen, maar hoe snel, en welke. De Nederlands ministers voeren dus een achterhoedegevecht. Bij een volgend overleg moet uitbreiding als ‘vaststaand gegeven’ worden gezien, stelt de D66-leider.

31 januari - Wat moeten we met Jeltsin?
De VVD blijft morren. In de Tweede Kamer is fractievoorzitter Frits Bolkestein verklaard tegenstander van expansie van de Navo naar het oosten. Twee jaar eerder heeft hij gewaarschuwd dat de stap Rusland ‘zodanig kan frustreren, dat het bondgenootschap daarmee de agressor krijgt die het juist wil voorkomen’.

Binnen de ministerraad trapt Dijkstal daarom weer op de rem. De vicepremier gooit de gezondheidssituatie van de Russische premier Boris Jeltsin in de strijd. Die kampt met hartproblemen en alcoholisme, en ligt inmiddels alweer zeven maanden in het ziekenhuis. Zolang Jeltsin niet de oude is, kunnen er geen knopen worden doorgehakt, vindt Dijkstal.

Verhaal gaat onder de foto van Boris Jeltsin verder.


Van Mierlo laat herhaaldelijk blijken het vreemd te vinden om het lot van Oost-Europese landen af te laten hangen van de medische toestand van de Russische president. Hij zegt bovendien dat Nederland ervan uitgaat dat hij er wel weer bovenop komt. Wim Kok vermoedt dat het nog een hele uitdaging wordt om tot afspraken met Jeltsin te komen. ‘Naar verluidt is de president door de operatie niet alleen verzwakt, maar ook moeilijker benaderbaar geworden’.

Op korte termijn staat een bezoek van Europese staatshoofden aan Moskou op de agenda. Van Mierlo stelt dat het doel is ‘naar buiten toe te laten zien dat de president nog functioneert’. Joris Voorhoeve (VVD, Defensie) heeft de indruk dat de artsen er alles aan doen Jeltsin ‘als symbool overeind te houden’. ‘Om tot afspraken te komen, kan beter in premier Tsjernomyrdin worden geïnvesteerd.’

21 februari - Positie Oekraïne op tafel
In Rusland, waar mensen al maanden op loon of een uitkering wachten, heerst sociale onrust. De oppositie zaagt aan de stoelpoten van Jeltsin. Dijkstal is bezorgd: ‘Het is niet te voorspellen welke politieke situatie ontstaat als de president overlijdt. Grote politieke en militaire instabiliteit is niet denkbeeldig.’ De VVD-er herhaalt dat Navo-uitbreiding voor hem uitgesloten is zolang Rusland instabiel is. Kok is het niet met hem eens. Hij heeft een andere toon dan een maand geleden, en zegt dat een grotere Navo juist een antwoord kan zijn op een onvoorspelbaar Rusland.

Van Mierlo brengt de positie van Oekraïne ter sprake. Dat land is niet tegen een grotere Navo, en wil op termijn zelfs toetreden. De D66-leider realiseert zich dat dat voor Rusland onbespreekbaar is, maar weet ook dat deze geïsoleerde positie Oekraïne in een lastig parket brengt.

Daarom zou er een speciaal partnerschap tussen de Navo en Oekraïne moeten komen, vindt Van Mierlo, die over een vooruitziende blik beschikt. ‘Hiermee zou aan Rusland een belangrijk signaal worden afgegeven, dat de integriteit van Oekraïne niet mag worden aangetast en dat bijvoorbeeld politieke en militaire dreiging van Rusland jegens Oekraïne door de Navo niet zal worden aanvaard.’

28 februari - Kabinetscrisis dreigt
Tijdens een overleg in het Torentje, een week later, brengt Van Mierlo de situatie binnen de VVD ter sprake. Bolkestein wil volgende week in de Kamer een motie indienen waarin hij zich tegen Navo-uitbreiding keert. Dat is in de ogen van de minister onbestaanbaar, omdat het Rusland in de kaart speelt. Immers: als een Nederlandse coalitiepartij de uitbreiding al niet steunt, waarom zouden de Russen er dan mee akkoord gaan? Ook Kok is ‘somber gestemd’. Bolkestein’s alleingang zou ‘het einde van het kabinet kunnen betekenen’ en ‘maakt de positie van Nederland in het internationale debat onmogelijk’.

De VVD-bewindspersonen maken duidelijk dat hun fractievoorzitter niet te vermurwen is. Dat blijkt tijdens het debat. Bolkestein dient zijn motie in (die overigens geen meerderheid krijgt), de VVD-fractie blijft tegen uitbreiding. Een kabinetsval wordt onder regie van Kok echter ternauwernood voorkomen. Bolkestein geeft de regering ondanks zijn bezwaren de ruimte om binnen de Navo de onderhandelingen in te gaan.

3 juli - Wie wel en wie niet?
De afgelopen maanden is veel gebeurd. De Navo en Rusland hebben in mei een verdrag gesloten, de zogenoemde Stichtingsakte, waarin afgesproken wordt dat het Westen en Rusland geen tegenstanders meer zijn, en dat beide partijen gaan werken aan een stabiel, vreedzaam en onverdeeld Europa. De bewindslieden zijn opgetogen: hier kan Europa mee verder.

PvdA-onderwijsminister Jo Ritzen stelt dat Rusland uitbreiding door het akkoord als ‘minder bedreigend’ zal ervaren. De vraag die nu in de ministerraad op tafel ligt is vooral welke landen er bij komen. Er zijn twee kampen. De VS wil drie toetreders: Hongarije, Polen en Tsjechië. Frankrijk wil dat ook Roemenië en Slovenië erbij komen - president Chirac dreigt zelfs het hele proces op te blazen als bondgenoot Roemenië niet mee aan boord mag.

Nederland dubt. Het kabinet neigt ook naar vijf. Van Mierlo stelt dat er ‘groeiende twijfel’ is of Rusland zich na een eerste uitbreiding nogmaals zo toeschietelijk opstelt. Rusland zal toetreding van Roemenië weliswaar nu ook al als een provocatie ervaren, maar het kabinet is bereid dat risico te nemen.

Er is echter één belang dat zwaarder weegt: de band met de VS. Het zou ‘ongelukkig’ en ‘onwenselijk’ zijn als Nederland zich expliciet in het Franse kamp laat drijven, stellen de bewindslieden. De vriendschap met Amerika is belangrijker dan het lot van Roemenië en Slovenië. Het kabinet besluit zich tijdens de Navo-top op de vlakte te houden.

Een week later brengt Van Mierlo verslag uit van de bijeenkomst in Madrid. De Verenigde Staten hebben gewonnen, stelt hij monter. Drie landen treden toe, Roemenië en Slovenië zijn in de wachtkamer gezet. Het kabinet is tevreden met de uitkomst, die ‘in alle opzichten goed’ is, aldus Kok.

12 december - De beer is getemd
Een haast euforische stemming heeft zich meester gemaakt van Nederland en Europa. In oktober was minister Voorhoeve gastheer van een informele Navo-top in Maastricht. De Russische minister van Defensie, Igor Sergejev, was één van de aanwezigen: een absolute primeur. Voorhoeve noemde het overleg nadien ‘constructief’ en roemde de ‘gematigde toonzetting’ van zijn Russische evenknie. De kranten zagen in de aanwezigheid van Sergejev ‘het levende bewijs van de nieuwe wereldorde’.

In de Trêveszaal liggen de toetredingspapieren van Hongarije, Polen en Tsjechië op tafel. Enkel een handtekening ontbreekt. Of er nog vragen zijn? Jazeker. Gaat Nederland nu meer betalen aan de Navo, wil Dijkstal weten. Voorhoeve zegt dat het meevalt: 13 miljoen gulden per jaar, een bedrag dat past in de huidige defensiebegroting. De aanwezigen knikken tevreden, het voorstel wordt aanvaard.

Een klein jaar na het eerste overleg over de Navo-uitbreiding is Rusland getransformeerd van een onberekenbare, mogelijk zelfs gevaarlijke tegenstrever, in een partner met wie kan worden samengewerkt aan de veiligheid in Europa. De beer is getemd, de toekomst kan beginnen.

Navo
De Noord-Atlantische Verdragsorganisatie werd in 1949 opgericht door België, Canada, Denemarken, Frankrijk, IJsland, Italië, Luxemburg, Nederland, Noorwegen, Portugal, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. Later werden ook Griekenland en Turkije (1952), Duitsland (1955) en Spanje (1982) lid.



06:02
De Navo: wat is het en is het sterker dan Rusland?
Hongarije, Polen en Tsjechië waren in 1999 de eerste Oost-Europese toetreders. In 2004 volgden Bulgarije, de Baltische staten, Roemenië, Slovenië en Slowakije. Daarna werden ook Albanië en Kroatië (2009), Montenegro (2017) en Noord-Macedonië (2020) lid. Inmiddels is ook de aanvraag van Finland en Zweden goedgekeurd. Eind september diende Oekraïne, net als Georgië sinds 2008 al kandidaat-lid, een verzoek in tot versnelde toetreding. Een officiële reactie van de Navo bleef uit.

In 2007 keerde de Russische president Vladimir Poetin zich tijdens een toespraak in München tegen de in zijn ogen te grote expansiedrift van de Navo. Hij noemde het een 'serieuze provocatie'. Voorafgaand aan de invasie van Oekraïne eiste Rusland dat de Navo teruggaat naar zijn grenzen van 1997.