Nieuwe bestuurscultuur? Het eerste conflict is er alweer
ONDER POLITICIElke week schrijft politiek verslaggever Hans van Soest over wat er speelt in Den Haag in Onder Politici. Deze week: dreigen met ‘gevangenisstraf’ voor ministers helpt niet.

Hans van Soest < 16-01-22, 13:02 Laatste update: 13:12
De nieuwe staatssecretaris van Mijnbouw Hans Vijlbrief veinsde verbazing. Vlak na zijn beëdiging maandag werd hem gevraagd of hij niet bang was snel weer zijn biezen te moeten pakken met de komende parlementaire enquête naar de gaswinning in Groningen. ,,Parlementaire enquêtes zijn niet om mensen weg te sturen, maar om de waarheid te achterhalen.’’

Inderdaad denken veel commentatoren en oppositiepartijen dat het kabinet voortijdig valt over een van de drie ophanden zijnde parlementaire enquêtes, naast Groningen ook naar de toeslagenaffaire en het coronabeleid. Velen hopen er ook op. Het maakt nieuwe bewindslieden achterdochtig. Na hun beëdiging begonnen meerdere bewindspersonen maandag spontaan over die ‘Haagse afrekencultuur’.

Alles wordt vermengd met een gif van wantrouwen, dat is voor sommigen een politiek verdienmo­del geworden

Minister Hugo de Jonge
De nieuwe minister van Sociale Zaken Karien van Gennip was eerder staatssecretaris in twee kabinetten Balkenende. Haar valt op hoe Den Haag in de tussentijd is veranderd, met alle beveiliging voor bewindspersonen en de verharding in het debat. ,,Ik wilde juist ook daarom terug, om weer bruggen te slaan.’’ En minister Hugo de Jonge: ,,Alles wordt vermengd met een gif van wantrouwen. Dat is voor sommigen een politiek verdienmodel geworden. Ik wil meehelpen dat te veranderen.’’

Woede
Dan ligt er een hoop werk. Deze week ontstaken Kamerleden Jasper van Dijk (SP) en Pieter Omtzigt in woede over scheidend staatssecretaris Ankie Broekers-Knol (Asiel). Die meldde op de dag van haar aftreden dat ze geen wettelijke bevoegdheid heeft om gemeenten te dwingen asielzoekers op te nemen. In december gaf ze drie gemeenten een ‘aanwijzing’ om dat toch te doen. Op vragen in de Eerste Kamer of ze daar een juridische grondslag voor had, praatte ze een beetje om de hete brij heen. Het probleem met de huisvesting van asielzoekers was zó urgent, dat ingegrepen moest worden om te voorkomen dat mensen op straat moeten slapen.

Burgemeester Aboutaleb van Rotterdam zei dat Broekers-Knol in een telefoongesprek de indruk wekte dat hij niet kon weigeren. Burgemeester Reinie Melissant van Gorinchem zei juist altijd al te hebben geweten dat de aanwijzing niet juridisch houdbaar was. Broekers-Knol zelf zegt dat ze het woord ‘aanwijzing’ gebruikt heeft om een noodsituatie te voorkomen.

Van Dijk en Omtzigt willen nu van het kabinet weten of Broekers-Knol kan worden vervolgd wegens ‘het geven van ongrondwettelijke schijnbevelen’. Staatsrechtgeleerde Paul Bovend’Eert ziet niet meteen waar Broekers-Knol de wet heeft overtreden. ,,Dit wetsartikel is wat vaag. Een minister die opzettelijk de grondwet schendt, kan vier jaar de cel in. Maar is gemeenten dwingend vragen asielzoekers op te vangen een opzettelijke schending van de wet?’’

In Nederland is door Kamerleden vaker geprobeerd om bewindslieden voor de rechter te dagen, maar dat is nooit gelukt. PVV-leider Geert Wilders wilde bijvoorbeeld minister Eberhard van der Laan (Integratie) laten vervolgen omdat de bewindsman volgens de partij vragen over de kosten van immigratie niet beantwoordde. En Omtzigt wilde eerder samen met Renske Leijten (SP) en Farid Azarkan (Denk) laten onderzoeken of staatssecretaris Menno Snel kon worden vervolgd om de toeslagenaffaire.

‘Milder’ opstellen
In zijn boek Een nieuw sociaal contract schreef Omtzigt nog dat een nieuwe bestuurscultuur alleen kan ontstaan als ook het parlement zich ‘milder’ opstelt. Als je meer openheid wilt van ministers en ambtenaren, helpt het niet als ze bij elke fout ‘ongenadig hard worden afgestraft’.

Je zou kunnen zeggen: die veelbesproken bestuurscultuur verandert niet als de Kamer voortdurend met gevangenisstraffen dreigt. Maar volgens SP’er Van Dijk moeten bewindslieden dan wel eerlijk zijn. ,,Je mag als staatssecretaris een dringend beroep doen op gemeenten. Maar zij heeft met het woord aanwijzing gesuggereerd dat gemeenten juridisch verplicht waren om mee te werken. Als de overheid je een aanwijzing geeft, mag je er als burger of gemeente van uitgaan dat je wettelijk verplicht bent. Dat was nu niet zo.’’ Hij wijst er op dat het ‘gemeenten en burgers vrij staat zelf aangifte te doen’.

Broekers-Knol mag dan met pensioen zijn, het nieuwe kabinet is politiek verantwoordelijk voor haar beleid. En zo is nog voor het aantreden van Rutte IV de eerste kiem voor een conflict met de Kamer alweer gelegd.