Emeritus hoogleraar Auke van der Woud: ‘De negentiende eeuw heeft tot 1950 geduurd’
Auke van der Woud, emeritus hoogleraar architectuurgeschiedenis, greep de pan­demie aan om zijn standaardwerk over de negentiende eeuw grondig te renoveren. ‘De mensen konden toen veel meer hebben dan nu.’
Wilma de Rek 17 februari 2022, 16:27
Op een regenachtige avond in 1968 ging Auke van der Woud, 21 jaar oud, op bezoek bij een vriend, medestudent kunstgeschiedenis in Groningen. ‘We zaten op zijn kamer en hij zette een plaat op: Winterreise van Frans Schubert. Hij had veel klassieke muziek. Ik had niks met klassieke muziek, ik was meer van Frank Zappa. Maar toen hij die plaat draaide… ik weet niet precies wat er gebeurde, maar het raakte me diep.’

De muziek of de tekst?

‘Allebei, denk ik. Het meandert zo prachtig heen en weer, het gaat van diepe wanhoop naar grote vreugde, van opstandigheid naar terneergeslagenheid. Ik vroeg of ik de plaat van hem mocht hebben. Kost je een tientje, zei hij. Ik nam hem mee, hij staat hier nog steeds. Het is een lyrische uitvoering zoals je nu niet meer hoort, uit 1945, gezongen door Peter Anders. Die avond is bepalend geweest voor de rest van mijn leven.’

Auke van der Woud (75), emeritus hoogleraar architectuur- en stedenbouwgeschiedenis, heeft de coronajaren nuttig besteed: elke werkdag tussen half acht en half vier was hij bezig met het volledig herschrijven van Het lege land – De ruimtelijke orde van Nederland 1798-1848, waarmee hij in 1987 naam maakte als schrijver. In dat boek, tevens zijn dissertatie, beschrijft Van der Woud hoe Nederland eruitzag aan het begin van de negentiende eeuw (woest en leeg; in 1815 woonden hier twee miljoen mensen) en hoe het landschap en daarmee ook de mensen veranderden toen er kanalen werden gegraven, meren en binnenzeeën drooggemalen, wegen verhard en spoorwegen aangelegd. De gerenoveerde versie van zijn boek ligt nu in de winkel, met een aangepaste titel: De Nederlanden – Het lege land 1800-1850.

Van der Woud: ‘Ik vond de oorspronkelijke editie een beetje een museumstuk geworden, vooral qua taal, er staan veel van die ouwe naamvallen in, met ‘der’ enzo. Deze nieuwe versie is nuchterder, scherper. Ik wéét nu ook meer dan toen. Er is meer bekend geworden over de bedenkelijke rol van Willem I, aan wie ik in de nieuwe editie veel aandacht besteed, maar ik kon ook gebruikmaken van wat ik inmiddels wist over wat er ná 1850 is gebeurd, door de boeken die ik na Het lege land heb geschreven.’ Zoals Een nieuwe wereld, Koninkrijk vol sloppen, De nieuwe mens of Het landschap, de mensen. Allemaal gaan ze over de negentiende en vroege twintigste eeuw.

Ze zeggen weleens dat schrijvers hun hele leven bezig zijn met één boek. Dat gaat voor u wel op.

‘Helemaal. Ik ben mijn leven lang bezig met dit ene onderwerp. Tijdens ons telefoongesprek over deze afspraak kwam aan de orde waarom die negentiende eeuw me zo fascineert. Dat heeft me de afgelopen weken ontzettend aan het denken gezet.’

Zó origineel was mijn vraag nu ook weer niet, hij zal toch wel vaker gesteld zijn?

‘Jawel, maar dan maakte ik me er altijd van af. Het is zo lastig om in een paar woorden een antwoord te geven op deze vraag; er lopen allemaal dingen door elkaar. Alles begon met Schubert, daarvóór was ik alleen geïnteresseerd in de twintigste eeuw, Schubert heeft het luikje naar de negentiende eeuw opengezet. Op een intuïtief niveau: hij staat voor mij voor de innerlijke betrokkenheid en de liefde die je ergens voor hebben kan. Maar daarnaast is er ook een soort academische interesse. Er is iets waar niemand naar kijkt en dat ga ík nou eens doen, en dan zie ik allemaal dingen die nog nooit gezien zijn.

‘Toen ik studeerde, was de negentiende eeuw voor kunsthistorici min of meer taboe. Ik had bedacht dat ik wilde afstuderen op de negentiende-eeuwse kerken van P.J.H. Cuypers en de professor die mijn voorstel moest goedkeuren, keek me lang bedenkelijk aan voor hij ‘nou, oké dan’ zei. De Nederlandse kunst en cultuur van de negentiende eeuw is, vergeleken met Duitsland of Frankrijk, over het algemeen niet echt super, hè. Die periode heeft lang een erg negatief imago gehad. Dat vond ik interessant: om in die afgewezen cultuur iets te vinden dat tóch kwaliteit had. Ik wilde die tijd begrijpen.’'

Een tijd die helemaal niet zo ver achter ons ligt.

‘Dát is ook een deel van de verklaring, bedacht ik de afgelopen weken, waarom die betrokkenheid van mij bij de negentiende eeuw zo diep gaat. Ik ben architectuur- en stedenbouwgeschiedenis gaan doen omdat ik een sterke band heb met bouwen, met bouwmaterialen, met steden en hoe ze eruitzien. De stad als bouwwerk: dat interesseert me geweldig. Mijn grote thema is dat het gedrag van mensen niet los is te zien van de ruimte waarin ze leven. En die interesse, in feite de drijfveer achter al mijn boeken, gaat terug tot mijn vroege jeugd.

‘Ik ben geboren in Sneek en als kind liep ik altijd door de stad, langs de grachten en door de steegjes. De jaren veertig en vijftig, waarin ik opgroeide, stonden feitelijk nog heel dicht bij de negentiende eeuw. Mensen definiëren de negentiende eeuw doorgaans als de periode tussen 1800 en 1900. Sommige historici spreken over de lange negentiende eeuw en dan trekken ze hem door tot 1918. Maar ik denk dat de negentiende eeuw tot 1950 heeft geduurd. Het Sneek uit mijn jeugd was een negentiende-eeuwse stad.’

In welk opzicht?

‘De gebrekkigheid. Er gingen nog paard-en-wagens door de straten, mensen droegen klompen, het was een armoedige tijd. Als je foto’s ziet van de Amsterdamse grachtengordel rond 1950, zie je een afgetakeld Amsterdam, bijna onvoorstelbaar. Armoedig en vervallen, een gebrek aan onderhoud. Al die beelden vermengen zich met de herinneringen die ik heb aan mijn eigen kindertijd.’

In wat voor huis groeide u op?

‘Wij woonden met ons gezin plus een inwonende grootmoeder en tante in het centrum van Sneek, aan de Oosterdijk, een winkelstraat. De achterkant was ouder dan de voorkant, de voorkant was negentiende-eeuws, met van die grote, loodzware ramen die je omhoog moest schuiven. Het was een groot huis maar er was geen luxe, geen pracht en praal. Om een detail te noemen: in de kamer had je stenen muren, ruwe steen. Daar waren latjes op gespijkerd en op die latjes was jute gespannen en op dat jute was behang geplakt. Dat is een oude manier van je muren bekleden. Als je per ongeluk iets te hard met je stoel naar achteren schoof, kon je door het behang gaan.

‘Er was een kolenkachel en aan het eind van het stookseizoen ging die uit en werden de kachelpijpen schoongemaakt. Hoe koud het daarna ook nog werd, de kachel ging niet meer aan. In die vroege kindertijd van mij heb ik, denk ik, veel meegekregen dat nog echt negentiende-eeuws was. Ook in het werk van non-fictieschrijvers zit vaak een autobiografisch element.’'

Had u in de negentiende eeuw willen leven?

‘Voor geen goud.’

Want de negentiende eeuw bracht Schubert voort, maar een smerige tijd was het ook. In een hoofdstuk met de beeldende titel ‘Vuil, dampen en de dood’ schrijft Van der Woud over de misselijkmakende uitwasemingen uit goten en riolen; over de holachtige woningen in overbevolkte achterbuurten waarin mensen op elkaars lip leven, over de grachten waarin ze eerst hun eigen stront lozen en waaruit ze vervolgens hun emmertjes drinkwater putten; over de cholera- en tyfusepidemieën die daarvan het gevolg zijn.

In een ander hoofdstuk schetst hij de talloze overstromingen, van de Rijn, de Waal, de Neder-Rijn of de Lek. Het leven langs die rivieren was verre van idyllisch, om de paar jaar stonden dorpen en steden onder water. In de winter was het sowieso doffe ellende, niets of niemand was bereikbaar. De winter, schrijft Van der Woud, was in de vroege negentiende eeuw ‘een jaarlijks terugkerende tijd van economische depressie, van wachten en stagnatie’. Het merendeel van de bevolking legde zich erbij neer: ‘Het besef dat de mens de positieve en negatieve omstandigheden waarin hij leeft voor een deel zelf kan bepalen, drong pas later in de negentiende eeuw door.’

Hoe keek u de afgelopen twee jaar naar hoe de wereld reageerde op de corona-epidemie?

‘Dat is interessant, hè. In die negentiende eeuw was er zo’n ausdauer. Mensen konden verschrikkelijk veel hebben, veel meer dan nu. Toen ik Koninkrijk vol sloppen schreef, speelde net de bankencrisis. Toen overviel me tijdens het lezen van de krant geregeld wel zo’n sentiment van: ik zal jullie eens laten zien wat er in de negentiende eeuw speelde! Dat had ik nu weer. De oplettende lezer leest dat ook tussen de regels door, die voelt het verschil tussen toen en nu. We mopperen wel, tegenwoordig, maar…’

We zijn verwend?

‘Jaaa. In materieel opzicht leven we in een luilekkerland. Maar de verschillen tussen rijk en arm zijn nog steeds heel groot en als je sommige economen leest, worden ze alleen maar groter.’

Zijn we ook dingen kwijtgeraakt?

‘Dat ook. Onze taal is kaler geworden. We hebben een visuele cultuur die ongelooflijk rijk is, maar dat is ten koste gegaan van het verbale. Wat we óók zijn kwijtgeraakt – ik heb er in dit boek een opmerking over gemaakt – is een bepaald soort collectief besef. De samenleving werd in de negentiende eeuw op de een of andere manier bij elkaar gehouden door ongeschreven wetten, die iedereen kende. Het individualisme van nu bestond niet.’

‘In de negentiende eeuw kende men het woord privacy niet’, schrijft u in hoofdstuk 26.

‘Als ik terugdenk aan mijn jeugd, zie ik voor me hoe je op straat door een wildvreemde werd aangesproken op het feit dat je zakdoek een eindje uit je broek stak. Vrouwen droegen een witte onderrok, als die onder hun kleding uitkwam, werd er wat van gezegd. Dat heb je óók in een samenleving die erg op elkaar let. Het heeft goede en minder goede kanten.’

In de inleiding van zijn boek kijkt Van der Woud met heimwee terug op het jaar waarin de eerste editie van Het lege land verscheen, 1987. ‘Iedereen wist wat ruimtelijke ordening was, een van de belangrijkste taken van de overheid’, schrijft hij. ‘Er was een ministerie dat onderzoek deed naar de behoefte aan woningen, industrielocaties (…) en alle andere vormen van grondgebruik. De regering en het parlement keken naar de lange termijn.’

Was het ruimtelijke-ordeningsbeleid in de jaren tachtig zoveel beter dan nu?

‘Ja, zeker. In de twintigste eeuw is bij de Rijksoverheid een enorme expertise opgebouwd om de ruimtelijke ordening gestalte te geven; om te zorgen voor een ruimtelijke planning waarmee je Nederland – een hartstikke klein en superdichtbevolkt land – op een zo goed mogelijke manier kunt indelen. Ruimtelijke ordening is een vorm van conflictbeheersing: zorgen dat de dingen elkaar niet in de weg gaan zitten. Je kunt met ruimtelijke ordening sturing geven aan bepaalde ontwikkelingen en andere ontwikkelingen tegenhouden. Daar was binnen de Rijksoverheid een enorm apparaat voor, daar zaten experts met ontzettend veel ervaring.

‘Maar in de jaren tachtig en negentig is dat allemaal naar buiten geschoven in het kader van de decentralisatie. De Rijksoverheid besteedde het werk uit aan gemeenten en deed zelf steeds minder. Nu moeten er een miljoen woningen worden gebouwd, en is er eigenlijk geen instantie meer die zegt waar dat moet gebeuren. Facebook wil datacenters neerzetten, kijkt op de kaart van West-Europa waar dat kan en waar de meeste subsidie is en onderhandelt vervolgens met burgemeester en wethouders van kleine gemeenten. Dat hoort natuurlijk de Rijksoverheid te doen. Die kan zeggen: vier van die dingen is de max in Nederland, en we zetten ze dáár en dáár neer. Woningnood, klimaatverandering en grondgebruik vormen samen een vraagstuk waarvoor je de beste mensen bij elkaar moet zetten, die een visie kunnen ontwikkelen. Maar we weten hoe onze premier over visie denkt.’

Mooi onderwerp voor een nieuw boek.

‘Ik ben bezig met een nieuw boek en dat zal inderdaad deels gaan over hoe de Rijksoverheid zich in de twintigste eeuw steeds meer ging bezighouden met het organiseren van de ruimte. Het wordt een pendant van Het landschap, de mensen, en dan toegespitst op de steden. Ik moet nog beginnen met schrijven.’

Als u gaat schrijven, heeft u dan al helemaal in uw hoofd wat u gaat doen? Of werkt u associatief?

‘Nee. Ik doe eerst onderzoek, dat is erg at random. Ik lees dingen en als ik denk dat iets interessant is, maak ik een aantekening en die berg ik op. Ik weet nog niet hoe ik het gebruiken zal, maar dat is ook het interessante: je begint intuïtief, omdat iets je boeit, je interesseert. Later zie je wel waarom, en dan ga je het vormgeven. Het begint met interesse.

‘De fase van het schrijven is anders; die begint juist met organiseren. Met ordenen. Ordenen is het belangrijkst. Het is hetzelfde als bouwen, timmeren. Mijn werkkamertje, hier achter de woonkamer, heb ik zelf gebouwd. En mij is opgevallen dat een huisje timmeren en een boek schrijven eigenlijk heel parallelle werkzaamheden zijn.’

Wat is de eerste stap?

‘Het maken van een plattegrond. Bij het boek is dat het schema. De hoofdstukken. Welke kant gaat het op? Het thema weet je nog niet, dat ontwikkelt zich gaandeweg, maar je moet wel een gevoel hebben welke kant het op moet. Zover ben ik nog niet. Alles wat ik weet, is dat mijn volgende boek over het stedelijke gebied gaat. Wel heb ik de bouwsteentjes al: kopietjes uit tijdschriften, aantekeningen die ik gemaakt heb. Zoals je tijdens het maken van een plattegrond ook al wel een idee hebt van het materiaal waarmee je gaat werken: steen of hout? Welke schroeven gebruik je, hoelang zijn ze, hoe dik? Ook die kleine dingen zijn belangrijk.’

Blijft de eerste zin die u schrijft ook altijd de eerste zin?

‘Hij is wel heel belangrijk. Als de eerste zin of alinea niet goed is, moet je opnieuw beginnen.’

Dan is het fundament niet goed.

‘Precies.’

Wat is de lastigste fase, bij bouwen en schrijven?

‘Dat is het concept. Het begin is de lastigste fase. Wanneer je eenmaal aan het bouwen of schrijven bent, moet je altijd kunnen terugvallen op je concept: zet ik dit er nou wel bij, of niet? Past het bij het concept? Als je iets maakt, is er altijd een eigenaardig soort wisselwerking tussen het rationele en het niet-rationele, dat zijn sterke krachten die bij het schrijven allebei werkzaam zijn, maar je hebt vaste grond nodig om beslissingen te kunnen nemen. Anders waaiert de boel alle kanten op.

‘En bij alle fases van het schrijven heb ik muziek nodig. Geen liederen, dan lukt het niet, maar wel opera’s. Liefst uit de negentiende eeuw.’